دوران بایدن و صادرات نفت ایران

دوران بایدن و صادرات نفت ایران
با فشار دادن دکمه های + و - می توانید اندازه فونت متن را تغییر دهید.

صادرات فراورده های فسیلی در ایران طی چند سال گذشته به شکل چشمگیری کاهش یافت. پیش بینی می شود که در دوران بایدن، رئیس جدید ایالات متحده، در این صنعت، هم در تولید و هم در صادرات شاهد برخی تغییرات باشیم.

مایک پمپئو، وزیر پیشین امور خارجه آمریکا در مصاحبه ای با شبکه MSNBC در اوت ٢٠١٩ اظهار داشته بود که تحریمهای دولت ترامپ برعلیه ایران به شکلی مؤثر اجرا شده و بدین ترتیب، جلوی بخش عظیمی از صادرات ٢.٧ میلیون بشکه در روز نفت ایران گرفته شده است. او با بیان اینکه تمام کشورهایی که قبلاً از ایران نفت می خریدند، به غیر از چین، خرید خود را متوقف ساخته اند، اظهار داشته بود که احتمالا مقدار نفت خریداری شده از سوی چین نیز بسیار محدود باشد.

عدم صدور نفت و نیز بسیاری کالاهای دیگر مشمول تحریمها به بازارهای جهانی از سوی تهران باعث شد تا هم درآمدهای ناشی از صادرات و هم درآمدهای عمومی به شکلی جدی کاهش یابند. از اینرو ایران سعی کرد تا زمان به دست آورد. هدف اصلی سیاستهایی همچون صبر استراتژیک و مقاومت حداکثری در واقع اتلاف وقت و به دست آوردن زمان بود. کما اینکه این روند که بر پایه تئوری شکست ترامپ در انتخابات ریاست جمهوری بنیان نهاده شده بود، آسیبهای بسیاری بر اقتصاد ایران وارد ساخت. اقتصاد این کشور از نظر شاخص تولید ناخالص داخلی از ابتدای آغاز تحریمها تا به امروز تقریباً بیش از ٢٠ درصد کوچکتر گشت. از قبل هم مشخص بود که این میزان رکود اقتصادی در یک کشور، علاوه بر ایجاد مشکلات در اقتصاد کلان، باعث پدید آمدن معضلات اقتصادی-اجتماعی نیز خواهد شد. تهران برای فرار از یک شکست جدی در زمینه اقتصادی-اجتماعی، تدابیر فراوانی اتخاذ کرد. ضمن آنکه صادرات برخی کالاها ممنوع شد، از ایجاد بازار سیاه در خصوص برخی دیگر از کالاها نیز ممانعت به عمل آمد. برای کنترل قیمت برخی کالاها تدابیر شدیدی اتخاذ شد و حتی برای برخی اقلام، سهمیه اعلام گشت. کما اینکه این احتمال نیز وجود داشت که به دلیل نبود کالا، صفهای طولانی برای تهیه کالاهای سهمیه ای شکل بگیرد و عدم دستیابی به برخی کالاها، باعث آغاز تظاهرات گسترده سیاسی گردد و این نیز حاکمیت را در شرایط دشواری قرار دهد. اگرچه در دوره همه گیری کرونا در خصوص تهیه برخی اقلام پزشکی، برخی مشکلات رخ داد و وضعیت اقتصادی بدتر نیز گشت، با این همه سیاستهای صبر استراتژیک و مقاومت حداکثری موفقیت آمیز بود.

واقعیت آنکه در سال ٢٠١٨ بسیاری از کارشناسان عنوان می کردند که ایران در مقابل این همه دشواری، بیش از یک سال نمی تواند دوام بیاورد. استدلال لویاتان که توماس هابز آن را مطرح ساخته بود، صحیح از آب درآمد و مردم ایران ترجیح دادند به جای هرج و مرج سربرآورده در سوریه و دیگر کشورهای منطقه، از تداوم نظامی که خوب یا بد به هر حال سر پاست، حمایت کنند. اعتراض به افزایش قیمت بنزین در آبان ١٣٩٨ اگرچه اندک شور و هیجانی در دولت ترامپ پدید آورد، اما سرکوب شدید اعتراضات از سوی حکومت ایران، باعث تغییر اوضاع شد. نگرشی که این سرکوب شدید از سوی حکومت در مردم ایران به وجود آورد، بسیار حائز اهمیت است. در واقع از یک منظر مردم ایران متوجه شدند که در فضای آشوب و هرج و مرج بعد از اعتراضات، چه چیزها ممکن است بر سرشان بیاید.

در واقع موفقیت نهایی سیاستهای ایران، به شکست ترامپ در انتخابات وابستگی داشت؛ سیاستهایی که بر کم کردن ضعفها و افزایش مقاومت در برابر سختی ها متمرکز بودند. در استراتژیِ به دست آوردن زمان و افزایش ظرفیت مقابله با دشواری ها، برای افزایش ظرفیت مداخله نیروهای امنیتی در حوادث اجتماعی، یک سلسله گامها برداشته شد. در کنار سیاستهای امنیتی و تأمین کالا، مشاهده شد که برخی اقدامات برای دور زدن تحریمها و به خصوص تحریمهای نفتی نیز صورت گرفت. در خصوص صادرات نفت، برخی شیوه های خلاقانه و پر پیچ و خم به کار رفت. برای مثال، مشاهده شد که ابرتانکرهای نفتی مدتی بعد از بارگیری در بنادر ایران، سیستم رهگیری خود را خاموش و بار خود را عموماً در مناطقی نزدیک به سواحل امارات متحده عربی و یا مالزی به دیگر کشتی ها منتقل می کنند. برخی نهادها که از طریق ماهواره پیگیر فعالیتهای ایران بودند، عکسهایی از انتقال نفت از یک کشتی به کشتی دیگر در دریاهای آزاد منتشر کردند. اما از آنجا که امکان شناسایی تمامی این فعالیتها از سوی این نهادها محدود بود، می توان گفت که ایران بیش از نصف «صادرات پر پیچ و خم» در دوران تحریمها را از طریق انتقال از کشتی به کشتی در دریاهای آزاد انجام داد. ایران از یک سو به صادرات نفت خود به سوریه و ونزوئلا ادامه داده؛ دو کشوری که در خصوص تحریمهای ایالات متحده همسو و هم مسیر با ایران هستند، و از سوی دیگر نیز با استفاده از روش مذکور در بالا به صادرات خود به چین در سطحی مشخص ادامه می دهد. کما اینکه همگان از انجام لابی شدید ایران در چین برای انجام واردات نفت از ایران از سوی این کشور خبر دارند.

خروج ترامپ از قدرت، از جهات بسیاری به ایران جسارت بخشیده است. در این خصوص خواه گام مجلس ایران در موضوع تحریمها، خواه بیانات جواد ظریف از طریق کانالهای مختلف و خواه اظهارات زنگنه، وزیر نفت ایران در روزهای گذشته نشانگر این موضوع است. زنگنه در مصاحبه ای در روزهای گذشته درباره صادرات نفت گفت که «در طول تحریمها در واقع چیزی بیش از آنکه تخمین زده می شود، نفت صادر کردیم». در کنار این، زنگنه تأکید کرد که «در مدت کوتاهی، صادرات نفتی ایران سرعت خواهد گرفت».

بنابر اعلام مؤسسه تانکر تراکرز که بر حمل و نقل نفت و ذخیره کردن آن و دیگر موضوعات مرتبط با انرژی متمرکز است، اگر صادرات نفت در ماه ژانویه سال ٢٠٢١ نیز در نظر گرفته شود، ایران برای پنجمین ماه متوالی، به طور متوسط بیش از یک میلیون بشکه نفت صادر خواهد کرد. در ارزیابی های مرتبط با ایران باید گفت که صادرات بالای یک میلیون بشکه هم از نظر روانی و هم از نظر اقتصادی برای ایران بسیار حائز اهمیت است. کما اینکه اینچنین ارزیابی می شود که درآمد ناشی از فروش بیش از یک میلیون بشکه نفت برای چرخیدن بدون مشکل چرخهای اقتصاد ایران حداقل مقدار لازم است.

در نمودار پایین، کارآیی ارزش افزوده در صنعت نفت و گاز طبیعی نمایش داده شده است. در نمودار، درصد رشد/ رکود فصلی در صنعت گاز طبیعی در فاصله سالهای ٢٠١٧-٢٠٢٠ ارائه شده است. چرخه رکود که از دومین فصل سال ٢٠١٨ آغاز شده، با فراز و نشیب همراه بوده است و در سال ٢٠٢٠ رکود کمتر شده و در دومین فصل سال ٢٠٢٠ مثبت گشته است. با توجه به آمارهای منتشر شده درباره فصلهای سوم و چهارم سال ٢٠٢٠، احتمالا رشد ادامه یافته است.

تغییر در ارزش افزوده صنایع نفت و گاز طبیعی (%)

همه منتظر گامهای دولت بایدن در مورد ایران هستند. برخی از تصمیماتی که انتظار می رود درباره ایران گرفته شوند، شامل تحریمهای مرتبط با صادرات انرژی نیز هستند. جانت یلن، نامزد وزارت خزانه داری آمریکا، در گفتگویی گفت که «کاهش تحریمهای ایران به پایبندی تهران به توافق اتمی بستگی دارد». ارائه برخی معافیتها برای به پای میز مذاکره کشاندن ایران، یکی از گزینه های مطرح شده برای باز کردن فضای دیپلماسی است. حتی اگر دولت بایدن در خصوص تحریمها عقب نشینی نیز نكند، تصور می شود كه حساسیتها در اعمال تحریمها به اندازه دوران ترامپ نخواهد بود. می توان پیش بینی کرد که ایران که حتی در دوران دولت ترامپ موفق به صادرات یک میلیون بشکه شده، در دوره پیش رو نیز صادرات نفت خود را افزایش خواهد داد. با این حال، برداشته نشدن یا کاهش تحریمها همچنان بر اقتصاد ایران تأثیری منفی خواهد گذاشت. علاوه بر این، فعالیتهای ایران در منطقه و تحولات سیاسی در داخل ایران بر ماهیت و سمت و سوی روابط بین دولت بایدن و ایران تأثیر خواهد گذاشت.

مقالات دیگر