مایک پمپئو وزیر امور خارجه امریکا روز چهارشنبه ٢٨ خردادماه با اعلام اجرایی شدن "قانون سزار برای حمایت از غیرنظامیان سوری"، از تحریم ٣٩ شخص و نهاد مرتبط با رژیم سوریه از جمله خود بشار اسد و همسرش خبر داد. تحریمها شامل حلقه نزدیک اسد به علاوه لشکر فاطمیون می شود. پمپئو با اشاره به اینکه تحریمهای جدید در راه است، گفت: «این اقدام پایان نخواهد یافت مگر تا زمان توقف جنگ بی‌ رحمانه رژیم سوریه علیه مردم این کشور».

کنگره امریکا پس از حدود پنج سال بحث و جدل و تأیید صحت عکسهای شکنجه و قتل سازمان یافته زندانیان سوری در زندانهای اسد، در آذرماه گذشته طرح حمایت از غیرنظامیان سوری معروف به قانون سزار را با تأیید دو حزب جمهوری خواه و دموکرات به تصویب رساند. این قانون که به مدت پنج سال فعال خواهد بود، به رژیم اسد فرصت ١٨٠ روزه داد تا مفاد آن را اجرا کند، ولی با توجه به اینکه رژیم از این فرصت استفاده نکرده و رویه خود را تغییر نداده، به اجرا گذاشته شد. هدف اعلام شده ایالات متحده از این قانون اعمال فشار بر رژیم اسد است تا با جدیت وارد روند راهکار سیاسی شود.

واکنش رژیم و متحدانش

اعلام اجرایی شدن قانون سزار در حالی امیدها را برای مجازات جنایتکاران، آزادی زندانیان سیاسی و بازگشت پناهجویان و اجرای قطعنامه ٢٢٥٤ شورای امنیت در دل میلیونها شهروند سوری زنده کرد که وزارت خارجه رژیم بعثی اسد، واکنش تندی نسبت به آن نشان داد. در بیانیه این وزارتخانه آمده که اعمال تحریمهای جدید نشان می دهد که سطح مسئولان دولت ترامپ به رفتارهای راهزنان و سردسته باندها تنزل پیدا کرده است.

اسحاق جهانگیری، معاون اول رئیس جمهور ایران روز پنجشنبه ٢٩ خرداد، خواستار اجرایی شدن هرچه زودتر توافقهای اقتصادی ایران با سوریه شد و گفت که جمهوری اسلامی «از هیچ اقدامی» برای کاهش فشارها بر سوریه دریغ نخواهد کرد. جواد ظریف نیز گفت کشورش روابط اقتصادی خود را با دمشق علیرغم تحریمهای جدید آمریکا تقویت خواهد کرد. سخنگوی وزارت خارجه نیز با تأکید بر اینکه ایران هیچ گونه اعتباری برای این تحریمهای ظالمانه و یک جانبه قائل نیست، گفت: "ما همانند گذشته به همکاریهای اقتصادی خود با ملت مقاوم و دولت سوریه ادامه خواهیم داد". حسن نصرالله هم در واکنش به تحریمها گفت: متحدان سوریه که در کنار آن ایستاده اند، این کشور را رها نخواهند کرد و در مواجهه با جنگ اقتصادی نیز سوریه را ترک نخواهند کرد.

از طرفی دیگر، وزارت امور خارجه روسیه اعلام کرد که تحریمهای جدید اثری روی همکاری مسکو و دمشق در عرصه نظامی نخواهد داشت.

فشار حداکثری

ایالات متحده که از سیاست فشار حداکثری علیه رژیم ایران برای وادار کردن آن به تغییر رفتار استفاده کرد، این بار قصد دارد همین رویکرد را برای اجبار اسد به تغییر رفتار به کار ببرد. اگرچه رژیم اسد قبلا هم توسط امریکا و اتحادیه اروپا به دلایلی از جمله دخالت در لبنان، حمایت از تروریسم، پولشویی و... بارها مورد تحریم قرار گرفت، اما تحریمهای کنونی شدیدترین تحریمها علیه رژیم اسد به شمار می رود. اهمیت این تحریمها از اینجا نشأت می گیرد که نه تنها نهادهای نظامی و اقتصادی رژیم، بلکه تمامی افراد، نهادها، شرکتها یا کشورهایی را که به صورت مستقیم یا غیرمستقیم با رژیم اسد همکاری کنند، تحت تحریم قرار می دهد. از این رو تلاش روسیه و ایران را برای تبدیل پیروزی نظامی به دستاورد سیاسی، شروع عملیات بازسازی، بازگراندن مشروعیت به رژیم اسد نقش بر آب می شود.

همزمانی این تحریمها با مصرف شدن منابع کشور برای جنگ علیه مردم سوریه توسط رژیم، شکاف در هسته اصلی قدرت بر اثر اختلاف با رامی مخلوف، فشار اقتصادی بر حامیان رژیم به ویژه ایران پس از خروج ایالات متحده از برجام و و کاهش درآمد نفتی سالانه این کشور از ١٠٠ میلیارد به هشت میلیارد دلار، بحران مالی لبنان و فشار شدید بر حزب الله، کاهش شدید قیمت نفت و تبعات اقتصادی کرونا در روسیه، اثرات آن را برجسته تر خواهد کرد.

شرایط رفع تحریمها

بر اساس این قانون ٧ شرط برای رفع تحریمها در نظر گرفته شد: توقف حملات هوایی به غیرنظامیان توسط رژیم اسد و روسیه، تعهد اسد و روسیه و ایران به توقف بمباران مناطق مسکونی، توقف محدودیتهایی که رژیم اسد و متحدانش برای رسیدن کمکهای بشردوستانه به مناطق محاصر شده تعیین کردند، آزادی زندانیان سیاسی و اعطای مجوز به نهادهای حقوق بشری بین المللی برای بازدید از زندانها، اقدام عملی در جهت پایبندی به توافقات بین المللی مربوط به تسلیحات بیولوژیکی و شیمیایی، تأمین حق بازگشت امن و آبرومندانه به آوارگان، محاکمه عاملان جنایات جنگی و آغاز روند آشتی ملی. جیمز جیفری نیز از پیشنهاد کشورش به اسد برای خروج از بحران مبنی بر پذیرش مقررات ژنو، شروع راهکار سیاسی جدی و خروج شبه نظامیان ایران از سوریه خبر داد.

اگرچه در این شرایط و در کل متن قانون سخن از برکناری اسد در برابر رفع تحریمها به میان نیامد، اما بعید است رژیم اسد این شرایط را بپذیرد. زیرا پذیرش این شرایط و تغییر رفتار رژیم به خودی خود به سرنگونی اش منجر خواهد شد.

اسد که با قیمت ویرانی کشورش، کشته شدن بیش از نیم میلیون نفر و آواره شدن بیش از نیمی از جمعیت کشور و تصرف منابع آن توسط هم پیمانانش توانست در مسند قدرت باقی بماند، اکنون با چالشی جدی روبروست. او هم اکنون ویرانه ای را حکومت می کند که ٨٥ درصد مردمش زیر خط فقرند و از آوارگی، بيكاري، تورم، کاهش شدید ارزش پول ملی و جهش بی رویه قیمتها رنج می برند. با وجود اینکه این تحریمها مانع واردات غذا و کمکهای انسانی نخواهند شد، اما رژیم اسد سعی کرده است پیش از به اجرا گذاشتن تحریمها، آن را عامل اصلی بحران اقتصادی قلمداد کند و شرایط نکبت بار کشور را به دوش امریکا بیندازد. ولی علیرغم این تلاشها، اعتراضات شهر دروزی نشین سویدا نشان می دهد که حرف اسد برای بخش زیادی از مردم سوریه دیگر خریدار ندارد. شعارهای معترضان علیه رژیم اسد، ایران و روسیه نشان می دهد که مردم دشمن واقعی و مسبب اصلی بدبختی آنها را شناختند. پیش بینی می شود با وخیم تر شدن شرایط زندگی، اعتراضات بیشتری حتی در میان وفاداران رژیم صورت بگیرد.

رژیم اسد راه های چندانی برای راه اندازی چرخه اقتصاد و تولید در کشور را ندارد، اما با توجه به سابقه طولانی اش در دور زدن تحریمها، ممکن است در مراحل اولیه بتواند تحریمها را دور بزند، ولی احتمالا پس از مدتی این راه ها بسته خواهد شد. بنابر این اسد انتظار دارد با کمک متحدانش بتواند اثرات این تحریمها را تا حد زیاد کاهش دهد.

ایران و روسیه باز هم نجاتش می دهند؟

روسیه و ایران اگرچه تاکنون توانسته اند رژیم اسد را از لبه پرتگاه نجات دهند، اما اکنون با معضل عبور از پیامدهای ناشی از قانون سزار با چالشی جدی روبرو هستند. این دو کشور اگرچه هنوز هم از رژیم حمایت نظامی و سیاسی می کنند، اما بر اثر تحریم کمرشکن ایران و جلوگیری از فروش نفت، کاهش شدید قیمت نفت، بیماری کرونا و تبعات اقتصادی آن، کمکهای مالی آنها به شدت کاهش یافت. برخی معتقدند با توجه به مشکلاتی که مسکو و تهران با آن دست و پنجه نرم می کنند، نمی توانند اسد را از بحران نجات دهند. با این حال نمی توان از موضع حامیان رژیم سخن گفت. زیرا منافع این دو کشور در سوریه نه تنها یکی نیست، بلکه گاهی متناقض هم هست. در دوران پیش رو تفاوت موضع روسیه با ایران نمایان تر خواهد شد. انفجار اتوبوس حامل نیروهای لشکر پنجم مورد حمایت روسیه در درعا را که به اعتقاد اهالی این استان، حزب الله و ایران پشت آن بودند، می توان نمونه ای از تشدید رقابت پشت پرده بین این دو کشور دانست.

قانون سزار امیدهای روسیه برای سود بردن از قراردادهای اقتصادی با رژیم اسد را نقش بر آب کرد. موسکو که تاکنون اراده ای جدی برای حل بحران سوریه از خود نشان نداده، احتمالا سرانجام مجبور خواهد شد فشار جدی به رژیم اسد برای تن دادن به راه حل سیاسی وارد کند. تصمیم روسیه در مورد اسد عامل اصلی در این ماجراست. با این حال، بعید است تفاهم نهایی بین امریکا و روسیا در خصوص سوریه پیش از انتخابات امریکا صورت گیرد.

رژیم اسد بیشتر روی ایران برای عبور از تحریمها حساب باز می کند. تحریمها به وابستگی بیشتر اسد به تهران منجر خواهد شد. ایران اگرچه در طول بحران، چند خط اعتباری به ارزش حدود ٦ میلیارد دلار به رژیم اسد برای سرپا نگه داشتن آن اختصاص داد، اما این خطوط اعتباری از اواخر ٢٠١٨ متوقف شد. شرایط اقتصادی ایران در حدی نیست که بتواند به اسد برای تأمین بخش اعظم نیازهای مالی اش کمک کند. با این حال و علیرغم اینکه تحریمهای امریکا علیه ایران باعث شد در دو سال اخیر ورود نفت به سوریه به شدت کاهش یابد، اما با توجه به ارسال نفت از ایران به ونزولا و عدم ممانعت امریکا، به نظر می رسد ایران می تواند این امر را در خصوص سوریه نیز انجام دهد. اما این امر به تصمیم جدی امریکا برای جلوگیری از ورود نفت به سوریه و توانایی ایران برای دور زدن تحریمها بستگی دارد. ایران در برابر این نفت، امتیازات اقتصادی و سیاسی بیشتری در سوریه خواهد گرفت.

از میان گروه های شبه نظامی و شرکتهای ایرانی در سوریه، تنها تیپ فاطمیون در بسته اول تحریمهای جدید قرار گرفت. پیش بینی می شود دیگر گروه های شبه نظامی و فعالیتهای اقتصادی ایران در سوریه در بسته های آتی مورد تحریم قرار بگیرد، اما بعید است تحریمها زیاد روی آنها تأثیر بگذارد زیرا بیشتر شرکتها در حال حاضر هم در تحریم هستند و گروه های شبه نظامی از سیستم بانکی برای دریافت پول مورد نیاز استفاده نمی کنند، اما بدون شک فشار بر اینها بیشتر خواهد شد.

نتیجه گیری

سزار نشان می دهد امریکا که در طول بحران سوریه بیشتر نظاره گر بود و جز به یک منطقه مشخص توجه نداشت، اکنون می خواهد به طور فعال به صحنه سوریه برگردد و در پی آن است که حرف نهایی درباره پایان بحران و آینده این کشور را خودش بزند. قیصر مهمترین اقدام امریکا برای اعمال فشار علیه رژیم و حامیانش در طول نه سال جنگ است. اگرچه سزار رژیم را سرنگون نخواهد کرد، اما در صورت اجرای محکم آن، شک و تردید جدی در مورد توانایی رژیم بر ایستادگی وجود دارد.

تحریمهای جدید بعید است به فاصله گرفتن رژیم اسد از ایران منجر شود. اسد در صورت قرار گرفتن تحت فشار شدید، ممکن است از ایران بخواهد با تأمین منافعش، حضور نظامی اش را کم رنگ و یا شبه نظامیان غیربومی اش را از سوریه خارج کند. گزینه دیگری که در آینده نزدیک دور به نظر می رسد، تن دادن به فشارهای روسیه و فاصله گرفتن از ایران و پذیرش راهکار سیاسی توسط اسد است، در صورتی که تحریمها کارآمد، سنگین و درازمدت باشد.