سوریه در هفته های اخیر صحنه رویدادهای متعددی بوده که امیدها به حل بحران نه ساله این کشور و پایان دادن به رنج مردم آن را بالا برده، اما همین رویدادها نگرانی جمهوری اسلامی را نسبت به موقعیتش در سوریه در پی داشته است.

به بن بست رسیدن در سوریه در سایه حکومت اسد

روسیه پس از "موفقیت" در حفظ اسد در قدرت و شکست دادن مخالفین، در صدد بود تا این موفقیت نظامی را به دستاورد سیاسی تبدیل کند، اما تلاشهایش به بن بست رسید. در نتیجه، مسکو به عنوان یک بازیگر واقعگرا شرایط و تحولات جدید هم داخل سوریه و هم در سطح بین المللی را ارزیابی کرده است. ناکامی در بازگردادن مشروعیت از دست رفته اسد و قانع کردن کشورهای تأثیرگذار برای حضور در روند بازسازی اين كشور، به بن بست رسیدن روند سیاسی و کمیته تدوین قانون اساسی در نتیجه کارشکنی رژیم اسد، قرار گرفتن منابع نفت و گاز سوریه در مناطق تحت کنترل امریکا، تصمیم جدی ترکیه برای جلوگیری از پیشروی رژیم اسد در ادلب، نزدیک شدن زمان اجرای قانون سزار در اواسط ژوئن و انتظار تحریم هر که با اسد وارد معامله می شود، شرایط وخیم اقتصادی در مناطق تحت کنترل رژیم، فساد و ناتوانی اسد در تأمین اقلام اصلی زندگی برای شهروندان، آشکار شدن شكاف در ساختار قدرت و احتمال وقوع انقلاب گرسنگان در سوریه، همه و همه مسکو را به سمت یافتن راه حل سیاسی منطقی برای پایان دادن به بحران این کشور سوق می دهد. ایران اما علیرغم این همه موارد خود را پیروز میدان جنگ می داند و دلیلی برای انعطاف نمی بیند.

حملات رسانه های نزدیک به کرملین به بشار اسد نشان دهنده نارضایتی مسکو از عملکرد اوست و به گمانه زنی ها در مورد برکناری اسد دامن زده است. البته دلایل متعددی برای این نارضایتی وجود دارد که یکی از آنها، همراهی اسد با ایران و تمایلش برای باقی ماندن آن در سوریه است. اسد در پاسخ غیرمستقیم به این حملات این نکته را تأیید کرد که متحد اصلی اش، ایران و حزب الله است و نه روسیه.

توافق بر سر برکناری اسد؟

پس از این حملات رسانه ای، شایعاتی مبنی بر توافق سه کشور ضامن روند آستانه در خصوص حذف اسد از قدرت منتشر شده است. پس از انتشار این شایعات و همانطور که انتظار می رفت، ایران اینها را رد کرد. عباس موسوی سخنگوی وزارت امور خارجه ایران این ادعاها را بی اساس خواند. حسین امیر عبداللهیان دستیار ویژه رئیس مجلس در امور بین الملل هم شایعه توافق ایران و روسیه [بدون نام بردن از ترکیه] برای استعفای اسد را دروغ بزرگ و بازسازی رسانه های امریکایی- صهیونیستی دانست.

اگرچه لوان جاگاریان سفیر روسیه در تهران نیز این ادعاها را تکذیب کرد، اما کاملا مشخص است روسیه اهدافی ژئواستراتژیک و اقتصادی در سوریه را دنبال می کند و اسد را به عنوان ابزار تحقق این اهداف می بیند. حالا که بیشتر این اهداف تحقق یافته، مسکو می تواند دست از حمایت او بردارد. اظهارات جیمز جفری نماینده امریکا در امور سوریه مبنی بر اینکه "امریکا با درک این مسئله که روسها از حضور اسد خوشحال نیستند، اما جایگزینی برای آن ندارند، در تلاش است تا با همکاری جامعه بین المللی شرایط لازم برای انتقال سیاسی را فراهم کند"، به امکان توافق امریکا و روسیه در مورد برکناری اسد اشاره می کند.

در مقابل، اصرار ایران بر بقای اسد، نشانگر هراس آن نسبت به از دست دادن موقعیتش در سوریه و قطع خط ارتباطش با حزب الله و در نتیجه تضعیف نفوذ منطقه ایش است. ایران اگرچه می داند سوریه در سایه بشار اسد به کشوری ناکام و درمانده تبدیل شده، بیش از نیم میلیون شهروند آن کشته، نیمی از جمعیتش آوراه، ٧٥ درصدر زیرساختهایش نابود و بیش از ٨٠ درصد مردمش به دریافت کمک برای ادامه زندگی وابسته شده اند و اسد نمی تواند دوران پس از جنگ را مدیریت کند، اما باز هم اصرار بر ماندنش در قدرت دارد، چراکه در سوریه ضعیف، راحت تر می تواند پروژه خود را اجرا کند. این اصرار اما بدان معنی نیست که تهران خود را برای شرایط پس از اسد آماده نکرده است. جمهوری اسلامی تا وقتی که توافق نهایی بین روسیه و امریکا بر سر برکناری اسد صورت نگیرد، اصرار بر بقای او خواهد داشت، اما هر وقت به یقین برسد که به همچنین توافقی دست یافتند، با شرایط جدید به شرط تضمین منافعش کنار خواهد آمد. سفر جواد ظریف به دمشق پس از انتقادات رسانه های روسیه و گمانه زنی ها درباره توافق بر سر خروج ایران از سوریه، از نگرانی تهران نسبت به تزلزل موقعیتش در سوریه حکایت داشت.

کنار زدن مخلوف از صحنه اقتصادی سوریه

برخی به حاشیه راندن رامی مخلوف؛ میلیاردر مشهور و پسردایی بشار اسد را به حساب رقابت بین ایران و روسیه می گذارند و با ادعای اینکه او از افراد نزدیک ایران است و با سپاه پاسداران در زمینه نفت و گاز و مخابرات همکاری دارد، از دیدارهایش با قاسم سلیمانی سخن می گویند. با توجه به اظهارات پرویز فتاح رئیس بنیاد مستضعفان درباره درخواست سلیمانی از او برای تأمین حقوق فاطمیون، زمانی که مدیرعامل بنیاد تعاون سپاه بود، ممکن است سلیمانی درخواست مشابهی از مخلوف کرده و مخلوف به درخواستش پاسخی مثبت داده باشد. شایعاتی دیگر در مورد کمک مالی مخلوف از طریق "انجمن خیریه بوستان" به شبه نظامیان محلی وابسته به ایران وجود دارد. کشف مقدار زیادی از مواد مخدر در محموله ای متعلق به یکی از شرکتهای مخلوف که به سمت لیبی در حال حرکت بود، از سوی مأموران گمرگ مصر به حدس و گمانه ها در مورد رابطه مخلوف با حزب الله به عنوان بزرگترین تولیدکننده مواد مخدر در لبنان دامن زد. اگرچه این ادعاها را نمی توان تأیید یا تکذیب کرد ولی نشانه های معتبر از روابط تنگاتنگ مخلوف با ایران در دست نیست. چنانچه این ادعاها درست باشد، به حاشیه راندن مخلوف به تضعیف موقعیت ایران در سوریه منجر خواهد شد. فشار بر مخلوف اگرچه پس از انتقاد رسانه های روسیه از اسد و اتهام وی به ضعف و فساد ابعاد تازه ای به خود گرفته است، اما به نظر می رسد هدف اصلی از حذف مخلوف که با حمایت روسیه انجام می شود، ترمیم وجهه داخلی رژیم و شکل دهی مجدد به ساختار اقتصاد کشور است.

تشدید فشار بر تهران بر خروج نظامی از سوریه

تشدید حملات هوایی اسرائیل در ماه های اخیر، اظهارات مقامات اسرائیلی درباره شروع مرحله ای جدید برای اخراج ایران از سوریه در سال جاری و اتهام روسیه به هماهنگی با اسرائیل در این حملات بدون شک بر روابط روسیه و ایران تأثیر می گذارد. ایران بر این باور است که این حملات نمی تواند بدون چراغ سبز روسیه صورت بگیرد. وانگهی، سکوت مسکو در قبال اظهارات اخیر مقامات اسرائیل را دلیل تبانی مسکو با اسرائیل ارزیابی می کند.

ایران و رژیم اسد انتظار داشتند که با نصب سامانه پدافند هوایی اس٣٠٠ روسیه بتوانند از حملات هوایی اسرائیل در امان بمانند، اما انتظارشان بر باد رفت. این سامانه نه تنها هیچ گاه جلوی حملات اسرائیل را نگرفته، بلکه اصلا در اختیار نیروهای ارتش اسد قرار نگرفته است. سال گذشته در ایران، شاهد انتقاداتی بسیار از روسیه در این رابطه بودیم. امسال هم خشم رژیم اسد از این امر در پاسخ غیرمستقیم به حملات رسانه های روسیه مشاهده شد.

از طرفی دیگر، اخیرا و پس از اظهارات مایک پمپئو مبنی بر ضرورت خروج ایران از سوریه، گزارشهای متعددی از توافق روسیه با امریکا و اسرائیل در مورد بستن راه زمینی تهران-بیروت در منطقه بوکمال و مقابله با نفوذ تهران در صحرای سوریه منتشر شد. بر اساس این گزارشها مسکو سعی خواهد کرد تهران را به خروج از منطقه بوکمال و گرفتن جای آن قانع سازد، و در صورت تن ندادن تهران، عملیات زمینی برای بستن این گذرگاه آغاز خواهد شد. اگرچه نمی توان از صحت این گزارشها اطمینان حاصل کرد، اما انتشار آن بدون شک باعث تشدید شک و تردید تهران نسبت به روسیه می شود. حضور ایران در سوریه اگرچه برای مسکو حیاتی بود، اما در شرایط کنونی به بار سنگینی برای آن تبدیل شده است. اما این سخن بدین معنی نیست که مسکو در این مرحله به دنبال خروج کامل ایران از سوریه است، بلکه هدفش کاهش دادن این حضور است.

ایران از سوریه خارج می شود؟

جابجایی نیروهای شبه نظامی وابسته به ایران در سوریه باعث شد برخی از عقب نشینی آن از سوریه سخن بگویند. اما باید توجه داشت که این امر تازگی ندارد و حدود دو سال پیش آغاز شده است. بر اثر کاهش عملیات نظامی در سوریه و تحریمهای امریکا و درک این مسئله که ایران دیر یا زود مجبور خواهد شد نیروهایش را از سوریه خارج کند، مقامات سپاه به این نتیجه رسیدند که می توانند با حفظ موقعیت خود، تعداد نیروها در سوریه را کاهش دهند. اما باید توجه داشت که ایران کشوری نیست که با کشته شدن تعدادی از نیروهایش و انهدام برخی تسلیحاتش، از پروژه های خود عقب نشینی کند. ایران را نمی توان با حملات هوایی از سوریه خارج کرد. وانگهی حملات هوایی چنانچه با عملیات زمینی همراه نباشد، نمی تواند ایران را به خروج از سوریه وادار سازد. ایران گویی تاکنون با این حملات کنار آمد و از پاسخ به صدها حمله اسرائیل خودداری کرده است و پیش بینی می شود چنانچه تلفات و خسارتهای ناشی از حملات از خطوط قرمز عبور نکند، همین رویه را دنبال کند. رسانه های ایران برای توجیه عدم پاسخگویی به این حملات با تکرار سخنان حسن نصرالله، مدعی شده اند که هدف اصلی از حملات اسرئیل نه مقابله با حضور ایران در سوریه، بلکه تضعیف دولت اسد و مشروعیت بخشی به اقدامات غیر مشروع اسرائیل علیه سوریه است.

ایران بر این باور است که مهمترین و شاید تنها برگ برنده اش در برابر فشارهای امریکا نفوذ منطقه ای و نیروهای نیابتی اش است و خروج از سوریه باعث کاهش این نفوذ خواهد بود. از اینرو در برابر فشارها ایستادگی خواهد کرد و وقتی مجبور به خروج نظامی از سوریه شد، می تواند منافع خود را از طریق شبه نظامیان محلی وفادار که در سالهای اخیر ایجاد کرد، تأمین نماید. گزینه دوم خروج ایران از سوریه در چارچوب یک معامله و توافق بین المللی با تضمین منافعش در سوریه است که این احتمال بعید به نظر می رسد.

به طور خلاصه می ‌توان گفت موقعیت ایران در سوریه پس از تحریمهای کمرشکن امریکا، قتل سلیمانی و پر نشدن جای خالی اش تاکنون، توافق بین مسکو و آنکارا بدون حضور تهران، تشدید حملات اسرائیل به مواضعش در سوریه بدون هیچ گونه پاسخگویی و بروز نشانه هایی از تغییر موضع مسکو و حذف افراد نزدیک به آن از قدرت، تضعیف شده است هرچند که مقامات ایرانی حاضر به پذیرش این واقعیت نیستند.

این مقاله برای اولین بار در تاریخ ٢٩ ماه می ٢٠٢٠ در خبرگزاری آناتولی منتشر شده است.

https://www.aa.com.tr/tr/analiz/iranin-suriyedeki-konumu-zayifliyor/1857621