نتایج احتمالی خروج ترامپ از برجام

نتایج احتمالی خروج ترامپ از برجام
با فشار دادن دکمه های + و - می توانید اندازه فونت متن را تغییر دهید.

توافق هسته ای میان ایران و گروه ١+٥ (آمریکا، چین، روسیه، انگلستان، فرانسه و آلمان) موسوم به «برنامه جامع اقدام مشترک» یا برجام که در ١٤ جولای ٢٠١٥ در وین به امضای طرفین رسید و اجرای آن در ١٦ ژانویه ٢٠١٦ آغاز شد، با اعلام خروج آمریکا در هشتم مه ٢٠١٨ توسط دونالد ترامپ رئیس جمهور این کشور، در حقیقت از هم پاشید.

اگرچه این اقدام ترامپ با توجه به رویکردی که وی همواره علیه ایران داشت، دور از ذهن نبود، اما خروج آمریکا از برجام وضعیتی غیرقابل پیش بینی را به وجود آورده است. این وضعیت شکننده، مسائل مختلفی مانند امنیت ملی ایران، اقتصاد بحرانی این کشور، موقعیت تهران در خاورمیانه و مسائل و موضوعات گسترده دیگری را نیز در بر می‌ گیرد. باید وضعیت حسن روحانی را که سیاست خارجی و حتی چشم انداز اقتصادی دولت خود را با محوریت برجام بنا کرده بود، نیز به این موارد افزود. به همین دلیل نیز باید مسئله خروج آمریکا از برجام را در دو محور سیاست داخلی و خارجی ایران بررسی کرد.

آیا جناحهای سیاسی ایران به هم نزدیکتر خواهند شد؟

روحانی که پیشتر یعنی هنگامی که مذاکرات هسته ای در حال جریان بود، از سوی جریانهای نزدیک به آیت الله خامنه ای مورد انتقاد شدید قرار داشت و به دادن امتیازات زیاد به آمریکا متهم می‌ شد، هم اکنون در بیانات خود اظهاراتی شبیه به رهبر ایران را مطرح می ‌کند. هم روحانی و هم خامنه ای پیش از این اعلام کرده بودند که در صورت خروج آمریکا از برجام، این توافق کاربرد خود را از دست خواهد داد و به همین دلیل نیز ایران فعالیتهای هسته ای خود را از سر خواهد گرفت. اما این رویکرد در روزهای منتهی به هشتم مه یعنی روزی که ترامپ خروج واشنگتن از برجام را اعلام کرد، تغییر یافت. روحانی پس از سخنرانی ترامپ نیز اعلام کرد تا وقتی که منافع مردم ایران تأمین شود، ایران به توافق هسته ای با ٥ کشور باقیمانده ادامه خواهد داد. وی اظهار داشت که وضعیت موجود، مردم ایران را بیشتر از هر زمان دیگری متحد خواهد کرد. رهبر انقلاب نیز در اظهارات خود پس از خروج ترامپ از برجام، گفت که رئیس جمهور آمریکا مردم ایران را تحقیر کرده و مسئله هسته ای هیچ گاه دلمشغولی اصلی واشنگتن در قبال تهران نبوده است. وی تنها به گفتن این جمله که ترامپ در مسیر اشتباهی حرکت می ‌کند، بسنده کرد. اظهارات مشابه رهبر و رئیس جمهور ایران مبنی بر اینکه وضعیت به وجود آمده، مردم ایران را متحدتر خواهد کرد، قابل توجه است. مجلس ایران واکنش تندتری نسبت به این مسئله نشان داد. برخی از نمایندگان مجلس صبح روز نهم مه، پرچم آمریکا را در صحن علنی مجلس به آتش کشیدند و علی لاریجانی نیز گفت که "پاسخ پشیمان کننده ای" به آمریکا خواهند داد.

نظامیان ایرانی حتی واکنشهای تندتری به این موضوع نشان دادند. سرلشکر محمدعلی جعفری، فرمانده سپاه پاسداران اعلام کرد که کشورهای اروپایی نمی‌ توانند مستقل حرکت کنند و وابستگی شدیدی به آمریکا دارند. سرلشکر عبدالرحیم موسوی، فرمانده ارتش ایران نیز گفت که "خدا را شکر که آمریکا از برجام خارج شد". سرلشکر محمد باقری، فرمانده ستاد مشترک نیروهای مسلح نیز اظهارات مشابهی به این موضوع داشت. باقری با بیان اینکه عربستان سعودی تلاش می ‌کند آمریکا را نسبت به حمله به ایران تطمیع کند، گفت که این کشور از اول نسبت به توافق هسته ای رویکرد مثبتی نداشته، اما علیرغم این به برجام احترام گذاشته است.

در هر صورت ریسکهای ناشی از تحریمهای سنگین آمریکا بر روی اقتصاد شکننده ایران مشخص است. ایران پیش از اجرای تحریمهای هسته ای، نصف تولید ٤.٣ میلیون بشکه نفت روزانه خود را صادر می ‌کرد که با اعمال تحریمها این رقم به یک چهارم کاهش یافت. اکنون نیز در صورت اعمال چنین تحریمهایی، این کشور با مشکلات اقتصادی مدیدی روبرو خواهد شد. همچنین آسیبی که اقتصاد ایران از تحریمهای احتمالی پیش رو در مورد محدودیت استفاده ایران از دلار، صادرات محصولات پتروشیمی، محدودیت استفاده از ریال ایران در خارج از کشور و تحریمهای مرتبط با کشتیرانی و بنادر خواهد دید، نیز آشکار است. اگرچه مقامات ایرانی از مقاومت مردم این کشور در مقابل تحریمهای احتمالی سخن می‌ گویند، اما فشارهای اقتصادی که در نتیجه اعمال تحریمهای جدید بر طبقه کم درآمد ایران وارد خواهد شد، می ‌تواند منجر به بروز نارضایتی مضاعف در بین مردم از وضعیت بیکاری و تورم بالایی شود که هم اکنون نیز دامن گیر اقتصاد این کشور است.

دولت روحانی که برای ایجاد فرصتهای شغلی مناسب به سرمایه گذاری خارجی سالانه ٥٠ تا ٦٠ میلیارد دلاری نیاز دارد، با اعمال تحریمهای جدید باید تغییرات اساسی را در هدف گذاریهای اقتصادی خود انجام دهد. از سوی دیگر، روحانی به عنوان مسئول وضعیت بغرنج جدید معرفی خواهد شد و بدون شک محافظه کاران به شدت وی را هدف قرار خواهند داد. عملکرد منفی دولت روحانی تنها به مسائل اقتصادی محدود نبوده و وی در مورد ایجاد آزادیهای فردی و اجتماعی نیز پایین تر از سطح انتظارات عمل کرده است. در صورت ادامه این روند از سوی وی، اصلاح طلبان و میانه روها و رأی دهندگان به آنها با سرخوردگی شدیدی روبرو خواهند شد. به همین دلیل نیز می‌ توان پیش بینی کرد که با گذشت فضای اولیه اتحاد ایجاد شده میان جریانات سیاسی ایران پس از خروج ترامپ از برجام، صحنه سیاسی این کشور با تلاطمهای بزرگی روبرو شود.

آیا ایران موفق به شکستن انزوایی جدید خواهد شد؟

موضوع مهم دیگری که با ایجاد شرایط جدید توجه بسیاری را به خود جلب کرده، تأثیرات احتمالی خروج آمریکا از برجام بر سیاستهای منطقه ای ایران است. مشخص است که ایران به دلیل فعالیتهایش در منطقه و برنامه موشکی خود که برد برخی از موشکهایش به دو هزار کیلومتر نیز می ‌رسد، تحت فشار سنگینی قرار خواهد گرفت. باید در نظر گرفت که حتی کشورهای اروپایی که طرفدار ادامه برجام هستند، نیز در مورد اجرای محدودیت برای برنامه موشکی ایران با ترامپ هم عقیده اند. همچنین همراهی فرانسه و انگلستان با آمریکا در حمله به برخی مراکز نظامی رژیم اسد در ١٤ آوریل سال جاری نشانگر عزم این کشورها برای پایان دادن به نفوذ منطقه ای ایران است. افزایش بی سابقه حملات هوایی اسرائیل علیه مراکز نظامی ایران در سوریه نیز تأیید کننده وضعیت به وجود آمده جدید است. درگیری موشکی اسرائیل و نیروهای رژیم اسد در نهم مه جاری در بلندیهای جولان، فضای منطقه را بیش از پیش متشنج کرد. اسرائیل پس از این درگیری با ادعای اینکه راکتهای پرتاب شده متعلق به نیروی قدس سپاه پاسداران ایران بوده است، نسبت به حضور نیروهای ایرانی در جنوب سوریه به رژیم اسد هشدار داد. همراهی عربستان سعودی و امارات متحده عربی با خروج ترامپ از برجام نیز نشانه دیگری از احتمال انزوای هرچه بیشتر ایران طی دوره پیش رو است. به نظر می‌ رسد در دوره آتی تهران تلاش خواهد کرد با استفاده از روابط با روسیه، چین، اتحادیه اروپا و ترکیه راهی برای بیرون رفتن از انزوای منطقه ای و بین المللی خود بیابد.

هرچند هر دو کشور چین و روسیه اعلام کرده اند که به برجام وفادار خواهند بود، اما شاید مایل نباشند به روابط خود با آمریکا تنها به خاطر ایران آسیبی برسانند. مهمترین مسئله برای چین عدم وقفه در خرید انرژی (نفت) از ایران خواهد بود. اگرچه چین در ماه های اخیر تلاش کرده منابع تأمین انرژی خود را متنوع کند، اما به نظر نمی ‌رسد که به دنبال قطع کامل خرید نفت از ایران است. چین به احتمال زیاد در صورت اجرای دوباره تحریمهای نفتی علیه ایران، راه گفتگو و مذاکره با واشنگتن را در پیش خواهد گرفت. اما موضوع از منظر روسیه کمی پیچیده تر است. مسکو که در ماه های اخیر در مورد مسئله سوریه دارای اختلاف نظرهای آشکاری با تهران بوده است، مایل نخواهد بود رابطه خود با غرب را که هم اکنون نیز به دلیل سوء قصد به جان سرگئی اسکریپال؛ جاسوس دوجانبه بسیار متشنج است، بیش از پیش بدتر کند. علیرغم این مسائل، روسیه و چین تا آخر در برجام خواهند ماند.

البته تبدیل توافق هسته ای به توافقی صرفا آسیایی اصلا برای تهران راضی کننده نخواهد بود. از سوی دیگر طرفهای اروپایی برجام، رویکرد دوگانه ای را در پیش گرفته اند. در صورتی که کشورهای اروپایی شرط الحاق برنامه موشکی ایران به توافق هسته ای را در آینده ای نزدیک مطرح و ایران را برای مذاکره در این مورد تحت فشار قرار دهند، نباید تعجب کرد. اما روابط با ترکیه نیز برای ایران دارای اهمیت زیادی است. رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه در گفتگو با شبکه تلویزیونی «سی ان ان» که پس از اظهارات ترامپ صورت گرفت، گفت که عدم وفاداری به یک توافق اقدام درستی نیست. اهمیتی که مذاکرات آستانه و هدف رسیدن به حجم مبادلات تجاری ٣٠ میلیارد دلاری با ایران، برای ترکیه دارد، نگرانی آنکارا از بی ثبات شدن ایران را به موضوعی کاملا طبیعی تبدیل می ‌کند. به همین دلیل است که نهاد زیبکچی، وزیر اقتصاد ترکیه گفته که آنکارا تا حد ممکن به تجارت با ایران ادامه خواهد داد و لزومی نمی‌ بیند که در این مورد به کسی حساب پس دهد.

اقدامات احتمالی ایران

اگرچه روحانی به دلیل مشکلات ناشی از شرایط بد اقتصادی، شاید در آینده مایل به آغاز مذاکراتی جدید با غرب باشد، اما رویکرد کنونی محور آمریکا، اسرائیل و عربستان سعودی از خارج و همچنین جناح محافظه کار ایران از داخل باعث پیچیده تر شدن هرچه بیشتر روند خواهد شد. واکنش نسبتا نرم رهبر ایران نسبت به خروج ترامپ از برجام نشان می‌ دهد که نظام ایران فعلا سعی دارد هدف "نهایی" ترامپ در قبال تهران را شناسایی کند. حکومت ایران می‌ خواهد متوجه این نکته بشود که آیا هدف نهایی ترامپ مانند آنچه که در قبال کره شمالی به وقوع پیوست، تنها مخالفت با سیاستهای باراک اوباما، رئیس جمهور پیشین آمریکا و کسب یک پیروزی دیپلماتیک است یا اینکه هدف نهایی دونالد ترامپ براندازی نظام ایران است؟ در صورتی که مقامات ایرانی گزینه دوم را از اقدامات ترامپ برداشت کنند، این کشور به سرعت به سمت نظامی شدن پیش خواهد رفت. اما در صورتی که برداشت نظام ایران از اقدامات آمریکا تنها به منزله تلاش ترامپ برای دستیابی به یک پیروزی دیپلماتیک باشد، در آن صورت باید منتظر آغاز مذاکرات احتمالی میان دولت روحانی و کشورهای اروپایی و آمریکا بود. مهمترین مسئله در وضعیت کنونی این است که آیا آمریکا و شرکای منطقه ایش و همچنین ایران موفق به کنترل اقدامات خود برای جلوگیری از آغاز یک جنگ خانه مان سوز خواهند شد یا خیر.

ترکیه و کشورهای اروپایی برای جلوگیری از آغاز یک درگیری جدید در منطقه به دیپلماسی اولویت خواهند داد. اما رویکرد طرفهای درگیر نسبت به این تلاشها تعیین کننده نهایی خواهد بود.


این مقاله بار نخست در تاریخ ١٠ مه ٢٠١٨ در خبرگزاری آناتولی منتشر شده است.
https://www.aa.com.tr/tr/analiz-haber/trump-in-nukleer-anlasmadan-cikma-karari-nelere-gebe/1141270

مقالات دیگر