پیامها وپیامدهای انتخابات پارلمانی عراق

پیامها وپیامدهای انتخابات پارلمانی عراق
با فشار دادن دکمه های + و - می توانید اندازه فونت متن را تغییر دهید.
کارشناس ارشد مشتاق الحلو

چکیده

  • در نتیجه موج بیداری که بین مردم عراق و به ویژه جوانان به راه افتاده است، و همچنین بیانیه آیت الله سیستانی یک هفته پیش از برگزاری انتخابات، برای اولین بار پس از سال ٢٠٠٣، بیش از نیمی از شهروندان عراقی در اعتراض به فساد دولت و قانون ناعادلانه انتخابات در این انتخابات شرکت نکردند.
  • افرادی که در انتخابات شرکت کردند، هرچند که غالبا به همان احزاب قبلی رأی دادند، اما بیشتر به چهره های جدید و یا تکنوکرات رأی دادند.
  • صف بندی های منطقه ای بر رأی مردم تأثیر گذاشت و به این دلیل افراد نزدیک به ایران و آمریکا، رأی پایینی آوردند و یا از صحنه حذف شدند. در مقابل حضور افراد هویت گرا (پیروان صدر)، لیبرال و کمونیست در این دوره به طور چشمگیر افزایش یافت.
  • پیروز اصلی انتخابات ملت عراق و تجربه نوپای دموکراسی و بازنده اصلی آن، ایران است که به شیعیان عراق نشان داد چگونه از زخمهای آنها سودجویی می کند.
  • صف بندی برای تشکیل دولت آینده به طور مشخص بر اساس طرفداری از ایران و مخالفت با نفوذ خارجی می باشد. بر این اساس، از حیث تعداد کرسی های پارلمان، غلبه با مخالفان دخالت خارجی می باشد.
  • با توجه به اینکه نخست وزیر در عراق علاوه بر مقبولیت مردمی و جناحهای سیاسی، نیاز به عدم مخالفت مرجعیت و قدرتهای بانفوذ منطقه ای و بین المللی دارد، به نظر می رسد در این شرایط حیدر عبادی بالاترین شانس برای تصدی این مقام را دارد.
  • گرایش عبادی به سوی هر طرف کاملا تعیین کننده خواهد بود و احتمالا وی با مشارکت اکثریت قریب به اتفاق جناحهای مختلف، دولت آینده را تشکیل خواهد داد.

واژگان كلیدی: عراق، انتخابات، پارلمان، سيستانی، مقتدی صدر، ایران، آمریکا

مقدمه

سرانجام یک هفته پس از پایان رأی گیری در انتخابات پارلمانی عراق روز شنبه ١٢ مه، کمیسیون عالى مستقل انتخابات نتايج رسمى انتخابات پارلمانی این کشور را روز ١٩ مه اعلام کرد. با توجه به الکترونیکی بودن سیستم شمارش آرا، این مدت کم نیست و تأخیر در اعلام نتایج، حاکی از حجم فشارهای درونی و بیرونی دارد. اما با توجه به پذیرش نتایج انتخابات توسط تمامی احزاب و ائتلافهای شرکت کننده در انتخابات، می توان عملکرد این کمیسیون را قابل قبول ارزیابی کرد. اين مقاله بر آن است که ضمن معرفی نحوه توزیع کرسی های پارلمان به نامزدها، مکانیزم تشکیل دولت، به تحلیل خروجی های انتخابات بپردازد و پیامها و پیامدها انتخابات و همچنین سناریوهای احتمالی ائتلاف شکل دهنده دولت را بررسی کند.

انتخابات به روایت آمار

طبق اعلام کمیسیون انتخابات، ٦٨ ائتلاف یا حزب و ١٩ فرد که در مجموع ٦.٩٩٠ نفر بودند، در این انتخابات مشارکت کردند که حدود یک سوم آنها زن هستند[1]. تعداد افراد واجد شرایط رأی دادن ٢٤.٣٥٢.٢٥٣ نفر بود که از این تعداد ٩.٩٥٢.٢٦٤ در رأی گیری عمومی، ٧٠٩.٣٩٦ در رأی گیری ویژه نظامیان و زندانیان و ١٧٩.٣٢٩ نفر در خارج از کشور شرکت کردند که مجموع رأی دهندگان ١٠.٨٤٠.٩٨٩ نفر می شود؛ به عبارت دیگر میزان مشارکت در این انتخابات ٤٤.٥٢ ٪ است. استان جنگ زده موصل با ٥٣٪ و استان بغداد با ٣٣٪ بالاترین و پایین ترین میزان مشارکت را رقم زدند[2].

نحوه توزیع کرسی های پارلمان به نامزدها

مجموع کرسی های پارلمان این دوره ٣٢٩ است که بر اساس قانون انتخابات و جمعیت استانها تقسیم می شود. بر این اساس استان بغداد با ٧١ نماینده، بیشترین تعداد را به خود اختصاص داده و استان المثنی با ٧ نماینده، کمترین تعداد را دارد.

نظام انتخاباتی این دوره بر اساس نظام سانت لیگو که پارلمان عراق اصلاحاتی بر آن وارد ساخت، صورت می گیرد. این کار طی چند مرحله انجام می شود[3]:

١- توزیع کرسی های پارلمان بر فهرستها: تعداد آرایی که هر فهرست یا ائتلاف به دست آورده، بر اساس تعداد نمایندگان استان یا حوزه انتخاباتی محاسبه می شود و ترتیب فهرستهای مختلف بر اساس تعداد آراء به دست آمده، تعیین می شود. تعداد آرای هر فهرستی که در یک استان به دست آمده، بر ضریب ١.٧ تقسیم می شود و سپس آرا بر ضریبهای ثابت -که ارقام فردی بعدی می باشند: ٣، ٥، ٧، ٩ و...- تقسیم می شود. سپس به فهرست یا ائتلافی که بالاترین نتیجه را به دست آورده، کرسی اختصاص داده می شود و به ترتیب به فهرستهای بعدی تا اینکه تعداد کرسی های اختصاص داده شده به آن استان به پایان برسد و بدین طریق تعداد کرسی های هر لیست معلوم می شود. (تقسیم آرا ابتدا بر ضریب ١.٧ شانس رسیدن فهرستهای کوچک و یا نامزدهای مستقل به کرسی های پارلمانی را کاهش می دهد).

٢- نحوه توزیع کرسی های هر فهرست به افراد آن فهرست: اعضای هر فهرست بر اساس تعداد آرایی که به دست آورده، قرار می گیرند و کرسی های هر ائتلاف به کسانی که بالاترین رأی را آوردند، اختصاص می یابد. به عنوان مثال، بر فرض اینکه دو فهرست در یک استان، یکی ١٠٠ هزار و دیگری ٣٠ هزار رأی به دست آورده باشد. اولی ١٠ نماینده و دومی ٣ نماینده معرفی خواهد کرد. نفر دهم فهرست اول به دلیل اینکه سهم آن فهرست ١٠ نفر است، چه بسا با ١٠٠٠ رأی، راهی پارلمان شود. ولی ممکن است نفر چهارم فهرست دوم ٥٠٠٠ رأی بیاورد، ولی از ورود به پارلمان باز ماند، زیرا سهم فهرستش، ٣ نماینده است. یعنی بر اساس تعداد مجموع آراء فهرست در یک حوزه انتخاباتی، یک نامزد با ١٠٠٠ رأی وارد می شود و نامزد دیگر با ٥٠٠٠ رأی وارد نمی شود. پس نامزد شدن در فهرستهای با تعداد آرای بالا بسیار تعیین کننده است.

٣- تعیین سهمیه زنان. طبق قانون اساسی، زنان باید حداقل سهمیه ای ٢٥ درصدی در پارلمان داشته باشند و چنانچه به این تعداد رأی نیاورند، یک چهارم کرسی های پارلمان یعنی ٨٣ کرسی در اختیار آنها قرار خواهد گرفت. به این دلیل گاهی در یک فهرست، یک زن با چند صد رأی راهی پارلمان می شود، در حالیکه مردی در همان فهرست و همان حوزه انتخاباتی با ١٥ هزار رأی از ورود به پارلمان باز ماند.

٤- تعیین سهمیه برای اقلیتها[4]. از مجموع ٣٢٩ کرسی پارلمان، ٣٢٠ کرسی از طریق انتخابات سراسری انتخاب می شوند و همه می توانند برای آنها نامزد شوند و ٩ کرسی خاص اقليتهای كشور می باشد که به ترتیب زیر تقسیم می شود تا حضور آنها در پارلمان تضمین شود: ٥ مسیحی، ١ صابئی، ١ شبک، ١ ایزیدی، ١ کرد فیلی. (از آنجا که شهروندان اقلیتهای دینی می توانند از طریق دیگر فهرستها نیز نامزد انتخابات شوند، عملا تعداد آنها در پارلمان بیش از ٩ نفر است.)

ساز و کار تشکیل دولت

پس از اعلام رسمی نتایج انتخابات توسط کمیسیون عالى مستقل انتخابات و بررسی اعتراضات و شکایات، دادگاه عالی فدرال صحت انتخابات را تأیید می کند و نتایج به شکل نهایی اعلام می شود. بر اساس قانون اساسی عراق، طی ٩٠ روز از تاریخ تأیید نتایج انتخابات، باید دولت جدید به شرح زیر تشکیل شود[5]:

  • رئیس جمهور ظرف ١٥ روز از زمان اعلام نتایج انتخابات، افراد منتخب را به برگزاری اولین جلسه پارلمان جدید فرا می خواند.
  • اولین جلسه پارلمان به ریاست مسنترین نماینده منتخب تشکیل می شود و در این جلسه، رئیس و دو معاون او با اکثریت نسبی آرا (٥٠٪ + ١) انتخاب می شوند.
  • پارلمان ٣٠ روز از زمان برگزاری اولین جلسه، فرصت دارد تا رئیس جمهور را با دو سوم آرا انتخاب کند. (و سپس جانشینان وی با اکثریت نسبی آرا انتخاب می شوند).
  • پس از انتخاب رئیس جمهور، وی ظرف ١٥ روز نامزد بزرگترین فراکسیون پارلمانی را (نه بزرگترین ائتلاف پیروز در انتخابات) مأمور تشکیل دولت می کند.
  • نخست وزیر مکلف ٣٠ فرصت دارد تا برنامه و کابینه خود را جهت تأیید و کسب رأی اعتماد نمایندگان به پارلمان معرفی کند. پارلمان باید با برنامه دولت و هر یک از وزرا با اکثریت مطلق موافقت کند.
  • چنانچه نخست وزیر مکلف نتواند موافقت پارلمان را بگیرد و یا موفق به تشکیل دولت طی ٣٠ روز نشود، رئیس جمهور نامزد دیگری را مأمور تشکیل دولت طی ١٥ روز می کند.

سخت ترين مرحله اين پروسه، انتخاب رئیس جمهور است که نیاز به دو سوم آرا یعنی ٢٢٠ رأی دارد و چنانچه موافقت دو سوم پارلمان با تمام تشکیلات حکومت جلب نشود، رئیس جمهور رأی نخواهد آورد و تا زمانی که رئیس جمهور انتخاب نشده، دولت تشکیل نمی شود. بنابر این هرچند انتخاب دولت به ١٦٥ رأی نیاز دارد، ولی عملا ائتلافی که نتواند ٢٢٠ نماینده را با خود همراه سازد، نمی تواند دولت تشکیل بدهد.

تحلیل نتایج و خروجی های انتخابات[6]

الف) فهرستهای پیروز انتخابات

یک: سائرون (پیروان صدر) ٥٤ کرسی. پیروزی "سائرون" پاسخ عراقی ها به دخالت ایران

ائتلاف "سائرون نحو الاصلاح" از چند حزب تشکیل شده که مهمترین آنها حزب تازه تأسیس "الاستقامه الوطنی" (پیروان مقتدی صدر)، حزب کهنه کار کمونیست عراق و چندین حزب لیبرال و اسلامگرای دیگر. ائتلاف اسلامگرایان با کمونیستها و لیبرالها تعجب، اعتراض، وحتی فتاوای تحریم از برخی گروه ها در پی داشت. به عنوان مثال؛ کاظم حائری از مراجع ایرانی متولد عراق و از شاگردان مرجع بزرگ محمدباقر صدر که همیشه در راستای سیاستهای نیروی قدس سپاه پاسداران در عراق فتوا صادر می کند، در انتخابات گذشته فتوای تحریم رأی دادن و یا هر گونه ائتلافی با کمونیستها و یا لیبرالها صادر کرد[7] و همین فتوی در آستانه این انتخابات ترویج شد. همچنین علی اکبر ولایتی؛ مشاور رهبر ایران، در ١٧ فوریه گذشته، در کنفرانس تأسیس مجمع وحدت اسلامی عراق در بغداد گفت: "اجازه نخواهیم داد لیبرالها و کمونیستها در عراق حکومت کنند "[8]

در چارچوب این ائتلاف تعداد اعضای حزب کمونیست در پارلمان عراق نسبت به دوره گذشته، چندین برابر شد، و نیز شماری از نیروهای لیبرال وارد پارلمان شدند. آنچه حزب کمونیست به یاری مقتدی صدر به دست آورد، با رهبری سنتی خویش به دست نیاورده بود. تعداد نمایندگان پیرو صدر نیز افزایش یافت.

کسانی که از این ائتلاف شگفت زده شدند و یا آن را پراگماتیستی محض شمردند، یک حقیقت را در خصوص این ائتلاف درک نکردند و آن اینکه این دو گروه بیش از تمامی گروه های دیگر برخاسته از بطن جامعه شیعیان عراق می باشند. گروه هایی نیستند که در بیرون عراق با برنامه های خارجی تأسیس شده باشند و یا هنوز اختیارشان در برون مرز باشد. صدری ها و کمونیستها هر دو برخاسته از طبقات محروم و زحمتکش جامعه و به گونه ای نماینده یک طبقه و گروه اجتماعی می باشند. صدری ها از تجربه یک دهه و نیم گذشته به این نتیجه رسیدند که اسلام سیاسی راه چاره ملت نیست و به اسلام مدنی و دفاع از هویت ملی روی آوردند.

پایگاه مردمی هر دو جریان، مردم خشمگین و معترض به شرایط ناگوار کشور است و پیش از آنکه ائتلافهای انتخاباتی، آنها را با هم جمع کند، در میدان آزادی بغداد و راهپیمایی های روزهای جمعه و در اختیار گرفتن منطقه حفاظت شده سبز بغداد، کنار هم جمع شده بودند و دو سال در کنار هم با فساد مبارزه کردند. در حقیقت اگر در این انتخابات با هم ائتلاف نمی کردند، جای تعجب داشت. مهمترین دلایل و پیامدهای پیروزی این ائتلاف به شرح ذیل است:

١- رأی دادن به اين ائتلاف که از شيعيان مخالف دخالتهاى ايران در عراق و همچنین کمونیستها و لیبرالها تشکیل می شود، عکس العمل مردم به دخالتهای ایران در امور عراق است.
٢- اگرچه بخش بزرگی از شیعیان در انتخابات شرکت نکردند، اما پیروان صدر که به شدت تحت تأثیر کاریزمای رهبر خود می باشند، در پی دعوت وی به مشارکت در انتخابات، به طور گسترده مشارکت کردند و به این دلیل سهم آنها در شهرهای با اکثریت شیعه افزایش یافت.
٣- دلیل دیگر این پیروزی، خشم مردم و به ویژه جوانان از احزاب اسلامی است که موجب شد به سمت مخالفان آنها، یعنی احزاب لیبرال و کمونیست بروند.

دو: ائتلاف فتح (به رهبری هادی عامری) ٤٧ کرسی. انتخاب "فتح" پاسخ به کوتاهی دولت

"ائتلاف فتح" گروه های حشد نزدیک به ایران و برخی گروه های کوچک وابسته به ایران از قبیل مجلس اعلي را در خود دارد. احراز مقام دوم توسط این ائتلاف بر خلاف انتظار بود چراکه ائتلاف هیچ شخصیت برجسته سیاسی و یا با مقبولیت عمومی بالا در خود نداشته است. از جمله دلایل پیروزی آن می توان به موارد ذیل اشاره کرد:

١- سران حشد و به ویژه هادی عامری، ابومهدی مهندس و قیس خزعلی با استفاده از شبکه های ماهواره ای خود و رسانه های ارتباط جمعی طی چهار سال گذشته، همیشه سعی کردند خود را به عنوان مبارز از جان گذشته نشان دهند. انتشار تصاویر این افراد در مناطق جنگی در این راستا صورت می گرفت. حجم تبلیغات گسترده این افراد باعث شد برخی از مردم آنها را به عنوان قهرمان آزادی بخش بشناسند.
٢- ترساندن مردم از داعش. رسانه های سران این ائتلاف ضمن تأکید بر اینکه خطر داعش همچنان برقرار است، ادعا می کنند که تنها سپر کشور در قبال داعش، آنان می باشند. اینان از داعش هم فراتر می روند و تأکید می کنند حتی اگر خطر داعش از میان رفت، خطر عربستان سعودی همچنان باقی خواهد ماند.
٣- عدم رسیدگی دولت به امور خانواده های شهیدان، جانبازان و رزمندگان حشد. دولت در این زمینه اقدام مؤثری انجام نداد و این فهرست انتخاباتی، رسیدگی به اوضاع این قشر و احقاق حقوق آنان را سرلیست شعارهای خود قرار داد. بسیاری از مردمی که در راه کشور جانفشانی کردند و حقوقشان تضییع شده بود، به امید دستیابی به برخی از حقوق خود به این فهرست رأی دادند.
٤- باور بسیاری از مردم به اینکه این گروه به عنوان یک گروه مسلح و جنگاور، توانایی وفای به وعده های خود را دارد.

سه- ائتلاف نصر (به رهبری حیدر عبادی) ٤٢ کرسی. انتخاب "نصر" پیروزی دموکراسی

در حقیقت امر با توجه به حجم احزاب و شخصیتهایی که در "نصر" ائتلاف کرده بودند، به دست آوردن مقام سوم پیروزی به حساب نمی آید. شخص عبادی نیز ٥٩  هزار رأی بیشتر نیاورد که رأی بالایی نیست. در بغداد که فقط یک سوم واجدین شرایط در انتخابات شرکت کردند، از میان ٧١ کرسی این شهر، فهرست نصر تنها ٨ کرسی را از آن خود کرد. به عبارت دیگر، از کل جمعیت واجدین شرایط رأی دادن در بغداد، حدود ٣.٥٪ به این ائتلاف رأی دادند. این مسأله نشان دهندۀ حجم بالای خشم مردم از دولت است.

از طرفی دیگر، عدم احراز رتبه نخست انتخابات توسط شخص اول دولت، نشان از اعتبار انتخابات و پیروزی دموکراسی دارد. عنوانی که عبادی برای مقاله خود در "واشنگتن پست" انتخاب کرد، "انتخابات عراق پیروزی زیبای دمکراسی"[9] دور از واقعیت نیست.

شایان ذکر است با اینکه فهرست نصر، یک فهرست شیعه است، اما توانست در استان سنی موصل مقام اول را به دست آورد؛ یعنی توانست به اهل سنت این استان بقبولاند که یک فهرست عراقی است نه شیعه. همچنین "نصر" تنها فهرستی است که از مجموع ١٨ استان عراق، توانست از ١٤ استان کرسی به دست آورد. به عبارت دیگر، این فهرست توانست در سطح کشور خود را نماینده مردم معرفی کند و این برای عبادی پیروزی محسوب می شود.

چهار- ائتلاف دولت قانون (به رهبری نوری مالکی) ٢٥ کرسی  شکست مالکی پاسخ مردم به فساد
بزرگترین ائتلاف از نظر تعداد احزاب و شخصیتها ائتلاف دولت قانون به رهبری نوری مالکی بود. این فهرست علیرغم استفاده از پول سیاسی، سه چهارم کرسی های خود را در پارلمان از دست داد. شاید علت اصلی این ناکامی دو امر باشد: نخست اینکه مالکی نماد فساد، درگیری فرقه ای، تباهی کشور و تحویل آن به داعش است. دلیل دوم اینکه وی بیش از هر شخص دیگری نماینده ایران در حکومت عراق شمرده می شود. خودداری مردم از رأی دادن به او، نشان دهنده اراده آنها به خروج عوامل ایران از سیاست عراق است.

پنج- حزب دموکرات کردستان (به رهبری مسعود بارزانی) ٢٤ کرسی
 
به طور سنتی دو حزب دموکرات و اتحادیه میهنی همیشه نماینده مناطق کردنشین شمال عراق بودند. درست است که این حزب حکومت محلی مناطق کردنشین شمال عراق را در دست دارد، ولی با توجه به پیامدهای زیانبار رفراندوم شکست خورده بارزانی بر اقلیم، و اختلافات شدید داخلی، انتظار می رفت تعداد کرسی های این حزب در پارلمان کاهش یابد، اما نسبت به دوره قبلی، پنج کرسی افزایش یافت.

شش- ائتلاف ملی (به رهبری ایاد علاوی) ٢١ کرسی
رأی ندادن به علاوی پاسخ به آمریکا سهم ائتلاف علاوي از پارلمان نیز بسیار پایین آمده و خود وی نیز تنها ٢٨ هزار رأی به دست آورد. تنها چند روز پیش از انتخابات، رئیس جمهور آمریکا خروج کشورش را از برجام اعلام کرد. بدون شک یکی از صحنه های تسویه حساب ایران و آمریکا عراق خواهد بود. به این دلیل اکثریت مردم به افرادی که نماینده ایران و یا آمریکا شمرده می شوند، رأی ندادند تا نفوذ این دو کشور را در عراق به حد اقل برسانند.

هفت- جریان حکمت ملی (به رهبری عمار حکیم) ١٩ کرسی
در نتیجه مخالفت عمار حکیم؛ رئیس مجلس اعلای اسلامی عراق با خواسته های ایران در پی انتخابات پارلمانی سال ٢٠١٠، جمهوری اسلامی، سپاه بدر را که جناح نظامی مجلس به شمار می رفت، از این مجلس جهت تنبیه حکیم و کاهش حجم و قدرتش جدا کرد. چند ماه پیش نیز به دلیل اختلاف با شخصیتهای برجسته مجلس اعلی، حکیم از این تشکل که در حقیقت تشکل خانوادگی آنان به شمار می رفت، بیرون آمد و حزب جوانگرای "جریان حکمت ملی" را تأسیس کرد. وی بدون هیچ ائتلافی و تنها وارد این انتخابات شد و توانست ١٩ کرسی به دست آورد. این نتیجه برای وی پیروزی بزرگ و نشان از موفقیت سیاستهای جوانگرایانه اش دارد.

هشت- اتحادیه میهنی (پیروان جلال طالبانی) ١٦ کرسی
در نتیجه فوت بنیانگذار و رهبر تاریخی این حزب و وقوع اختلاف و چنددستگی میان سران آن و بیرون آمدن احزاب جدیدی از دل آن، انتظار می رفت کرسی های آن در پارلمان بسیار کاهش یابد، اما نتایج انتخابات نشان می دهد که سهم آن در این دوره نسبت به دوره قبلی، تنها سه کرسی کاهش یافت.

نه- ائتلاف قرار (به رهبری اسامه نجیفی) ١٤ کرسی
 
بزرگترین فهرست اهل سنت عرب، فهرست نجیفی بود. نتیجه ای که این فهرست نسبت به دوره قبل به دست آورد و تعداد آرایی که خود نجیفی به دست آورد (١١ هزار رأى)، برای وی شکست به شمار می آید. از مهمترین دلایل این امر اینکه برادر وی، استاندار موصل هنگام ورود داعش در آن حادثه مقصر شمرده می شود. همچنین پس از آن حادثه و آواره شدن صدها هزار نفر از مردم منطقه، مردم به این باور رسیدند که وی نمی تواند هیچ کاری برای آنها بکند.

ب) بازندگان انتخابات

ده ها نفر از سیاستمداران کارکشته و با سابقه و برخی مقامات کشور از جمله وزرای فعلی، از راهیابی به پارلمان باز ماندند. همچنین بیشتر نمایندگان این دوره در پارلمان جدید جایی ندارند. از جمله این افراد رئیس پارلمان فعلی، سليم جبوری است که از سیاستمداران سنی نزدیک به ایران شمرده می شود. در حقیقت ریاست پارلمان حق اسامه نجیفی بود، اما نوری مالکی برای تفرقه انداختن میان اهل سنت و ضربه زدن به نجیفی، با حمایت از جبوری، او را به ریاست پارلمان رساند.

همچنین تعداد زیادی از افراد نزدیک به مالکی به پارلمان راه نیافتند، از جمله: حنان فتلاوی از یاران نزدیک مالکی که به دلیل زبان تندش لقب "شیرزن شیعیان" و یا "زینب زمانه" به وی داده بودند، علي علاق، عباس بياتی، قصی سهيل، فتاح شيخ، محمود حسن، على شلاه، مشعان جبوری، عديله حمود عبودى (وزير فعلى بهداشت).

افراد سرشناس دیگری نیز از دیگر جناحهای سیاسی از راهیابی به پارلمان باز ماندند؛ از جمله: همام حمودی (رئیس مجلس اعلی)، آلا طالبانى (دختر جلال طالبانى)، عبد الكريم عنزى (وزیر سابق امنیت ملی و رئیس حزب الدعوه- تنظیم الداخل و رئیس بانک "البركه" که خدمات شایانی به ایران تقدیم کرده بود)، موفق باقر ربيعي (مشاور سابق امنيت ملى که خواب نخست وزيرى را مى ديد و از افراد نزديک به ایران بود)، جاسم محمد جعفر (وزير سابق ورزش)، شيروان وائلي (وزير سابق امنيت ملى)، ميسون دملوجي (وزیر سابق و سخنگوی ائتلاف علاوی)، آن نافع اوسی (وزیر فعلى مسکن و شهرسازی)، سلمان جمیلی (وزیر فعلى برنامه ریزی و تجارت)، و...

نکات قابل تأمل در انتخابات

١- اولین نکته ای که در این انتخابات به چشم می خورد، میزان پایین مشارکت مردم است. این میزان کمتر از تمامی انتخاباتی است که از سال ٢٠٠٣ تاکنون برگزار شده است. میزان مشارکت در انتخابات کنونی نسبت به انتخابات پارلمانی گذشته (٢٠١٤) ١٧.٥% کاهش داشته است. این کاهش چشمگیر چند دلیل عمده دارد:

الف- اعتراض مردم به فساد و خیانت طبقه سیاسی و مأیوس شدن از اصلاح اوضاع از طریق انتخابات.

ب- اعتراض جوانان و قشر تحصیلکرده به قانون انتخابات (مشخصا اعتراض به تقسیم آرا بر ضریب ١.٧) و عدم پاسخگویی پارلمان به راهپیمایی های مسالمت آمیز. جوانان در اعتراض به این امر به تحریم انتخابات دعوت کردند تا مشروعیت را از حکومت جدید سلب کنند و راه تغییر آن را از دیگر راه های قانونی باز نگه دارند.

ج- پیام مرجعیت در آستانه انتخابات که مشارکت را یک حق نامید، نه تکلیف موجب شد بسیاری از مردم که پیش از این خود را مجبور به مشارکت می دیدند، این بار از مشارکت سرباز زدند. کاهش میزان مشارکت در انتخابات هشدار سنگینی برای تمامی احزاب بود. از این جهت برای حفظ منافع آینده خود مجبورند عملکرد خود را کم و بیش اصلاح کنند.

هم کسانی که انتخابات را تحریم و هم آنانی که در آن شرکت کردند، نقش مکملی ایفا کردند. گروه اول با عدم مشارکت مشروعیت طبقه سیاسی را زیر سؤال بردند و گروه دوم کمتر به احزاب فاسد و وابسته به خارج رأی دادند و یا حداقل به جای شخصیتهای قدیمی به افراد جدید و گاهی تکنوکرات رأی دادند.

٢- برای اولین بار تعداد فهرستها و افراد مستقلی که وارد پارلمان شدند، به ٣٩ فهرست رسید که بزرگترین آنها "سائرون" کمتر از یک ششم پارلمان را تشکیل می دهد. به عبارت دیگر کار تشکیل بزرگترین فراکسیون برای تشکیل دولت، جلب رضایت فهرستهای زیادی را می طلبد و موافقت آنها از طریق امتیازدهی صورت می گیرد و این امر به معنای ضعف دولت آینده است.

٣- در این انتخابات هیچ فهرستی شعارهای فرقه گرایانه و یا قومگرایانه علم نکرد و همگی شعار اصلاحات و مبارزه با فساد را سر دادند. این امر نشان می دهد که این سیاستها دیگر کارایی ندارد و مردم اهداف پس آن را فهمیدند.

٤- شيعيان همچنان به شیعیان رأی دادند و کردها به کردها، اما اهل سنت عرب فرا فرقه ای رأی دادند و فهرستی را که برای عراق بهتر دیدند، انتخاب کردند و به این دلیل در موصل فهرست "نصر" مقام اول را کسب کرد. حتی در دیگر شهرهای با اکثریت سنی نیز برخی فهرستهای شیعه رأی آوردند. هرچند در مجموع اهل سنت عرب، حدود ٧٠ کرسی به دست آوردند و سهم آنان در پارلمان کاهش نیافت، اما بسیاری از آنها در قالب فهرستهای شیعه وارد شدند و فهرست سنی بزرگ و قوی ندارند. کردها نیز در این دوره اتفاق نظر نداشتند. از اینرو بیشتر رقابت در پارلمان شیعه- شیعه خواهد بود؛ شیعیان ملیگرا و طرفدار بازگشت عراق به محیط عربی خود در قبال شیعیان طرفدار ایران.

٥- حوادث پیش و پس از انتخابات نشان داد که دموکراسی در مناطق کردنشین شمال عراق یک توهم بیش نیست چراکه پیش از انتخابات، ترور در آن مناطق آغاز شد و پس از آن درگیری مسلحانه. حجم اعتراض تمامی احزاب کردی به دو حزب بزرگ و متهم کردن آنها به تقلب در انتخابات در حدی بود که هنوز تمامی این احزاب کوچک نتایج انتخابات را نپذیرفته اند و به ویژه در کرکوک، عربها و ترکمنها نیز اعتراضات شدیدی دارند. از مجموع ٥٨ کرسی که کردها به دست آوردند، بیش از ٤٠ کرسی از آن دو خانواده بارزانی و طالبانی است.

٦- راهپیمایی ها و فعالیتهای جوانان، احزاب را وادار ساخت تا چهره های جدید و برخی تکنوکرات معرفی کنند. درست است که احزاب قدیمی بیشترین آرا را به دست آوردند، اما در میان آنها چهره های جدید و تکنوکرات رأی آوردند. هرچند این افراد پیرو رؤسای احزاب خود خواهند بود، ولی قطعا وجود آنها بدون تأثیر نیست.

٧- اگرچه تعداد نمایندگان لیبرال در پارلمان پایین است، اما نسبت به دوره های گذشته بسیار رشد داشته است.

ائتلافهای پیش رو برای تشکیل دولت آینده

نکته ای که باید به آن توجه داشت، این است که در عراق نخست وزیر از صندوقهای رأی بیرون نمی آید. به عنوان مثال، در انتخابات ٢٠٠٦ ابراهیم جعفری بالاترین رأی را آورد، اما نوری مالکی نخست وزیر شد. در انتخابات ٢٠١٠ ایاد علاوی رأی آورد، ولی باز نوری مالکی نخست وزیر شد. در انتخابات ٢٠١٤ برای اولین بار نوری مالکی رأی آورد، ولی حیدر عبادی نخست وزیر شد. نخست وزیر علاوه بر مقبولیت مردمی و دیگر جناحهای سیاسی و اقلیتها، نیاز به عدم مخالفت مرجعیت و قدرتهای بانفوذ منطقه ای و بین المللی دارد.

امروزه در رسانه ها افراد زیادی به عنوان نامزد نخست وزیری مطرح می شوند، ولی در حقیقت هیچ کس غیر از عبادی حائز شرایط این مقام نیست. به این دلیل تمایل وی به سوی هر جبهه تعیین کننده خواهد بود، نه تمایل فهرست اول انتخابات.

عبادی در مقاله خود در روزنامه "واشنگتن پست" برنامه خود را ادامه اصلاحات، پیشرفت اقتصادی، عدم تمایل به هیچ کشوری در سیاست خارجی و برقراری روابط بر پایه منافع متقابل و حفظ دستاوردهای امنیتی عنوان کرد. او همچنین اولویتهای شهروندان را در مبارزه با فساد، ترمیم اقتصاد و خدمت به مردم خلاصه کرد. در نوشته ها و مصاحبه های پس از انتخابات نیز ضمن تأکید بر نزدیکی با صدر و عدم امکان همکاری با فاسدان و فرقه گرایان، اعلام کرد که هرگز حاضر نخواهد شد دستاوردهای خود را تقدیم گروهی فاسد و فرقه گرا نماید.

مقتدی صدر، پیروز انتخابات، در اولین توئیت خود پس از انتخابات در متنی ادبی و معنی دار به نام ١٤ فهرست انتخاباتی اشاره کرد و تنها از سه فهرست فتح، دولت قانون و اتحادیه میهنی که فرستهای طرفدار ایران می باشند، نام نبرد.

در این مرحله صف بندی ها به طور مشخص بر اساس طرفداری از ایران و مخالفت با نفوذ خارجی می باشد. بر این اساس از حیث تعداد کرسی های پارلمان، غلبه با مخالفان دخالت خارجی می باشد.

اگر ائتلاف عبادی را در نظر نگیریم، صف بندی بدین ترتیب خواهد بود: صدر همراه با بارزانی، علاوی، حکیم و اسامه نجیفی حدود ١٤٠ نماینده تشکیل می دهند. و طرف مقابل عامری، مالکی و خانواده طالبانی کمتر از ٩٠  نماینده خواهند بود. بیشتر اطراف ائتلاف اول تنها یک شرط بر عبادی دارند و آن خروج از حزب الدعوه است. آیا عبادی این شرط را خواهد پذیرفت؟ و یا اینکه آنها از این شرط کوتاه خواهند آمد و دولتی به دور از ایران تشکیل خواهند داد؟ یا اینکه عبادی همانند گذشته که فرصتهای طلایی بسیاری را از دست داد، باز این دفعه تسلیم فشارها می شود و به سمت مالکی می رود و کشور را وارد تونل تاریکی می سازد؟ البته به نظر می رسد عبادی تنها بر مالکی اعتراض دارد و با همه می تواند کنار بیاید. مقتدی صدر، مالکی و عصائب الحق را خط قرمز می داند و با فتح منهای عصائب می تواند کنار بیاید.

هنوز تلاشهایی برای تشکیل ائتلاف کردی همانند دوره های گذشته در جریان است. چنانچه کردها موفق به تشکیل ائتلاف شوند، ممکن است موضع دیگری بگیرند و در نتیجه بر تشکیل فراکسیونها به طور متفاوت تأثیر بگذارند.

چنانچه عبادی به سمت ائتلاف اول برود و ائتلافی ١٩٠ نفره تشکیل شود، باز برای انتخاب رئیس جمهور به ٣٠ رأی دیگر نیاز خواهد بود که باید از میان ٥٠ نماینده ای که جبهه گیری مشخصی ندارند، جذب شوند. در این صورت ایران هرچند که نتواند خود ائتلافی تشکیل دهد، اما می تواند با جمع کردن ١٢٠ رأی، مانع تشکیل چنین ائتلافی شود که تنها ثمره آن برای ایران، امتیازگیری به نفع طرفدارانش است. (همانطور که در لبنان مدتی مانع انتخاب رئیس جمهور شده بود).

به احتمال زیاد، سرانجام عبادی با مشارکت همه ائتلافها به جز ائتلاف مالکی (و شاید برخی از طرفهای ائتلاف عامری) دولت تشکیل خواهد داد. اما چنین دولتی که برای جلب رضایت همه تلاش می کند، ضعیف خواهد بود. ولی با توجه به بیداری ملت عراق و عملکرد آنها در این انتخابات، انتظار می رود شرایط بهبود یابد و عراق کمتر تحت تأثیر دخالتهای خارجی قرار بگیرد.

اگرچه احتمال این سناریوی مبتنی بر تعداد آراء ائتلافهای مختلف، بالاست، اما همه می دانند که ایران در چند جبهه کار می کند و از اهرمهای مختلف سیاسی، اقتصادی و امنیتی به ویژه گروه های مسلح وابسته به خود و نیز تفرقه انداختن میان ائتلافهای مختلف استفاده می کند. به این دلیل ممکن است ائتلافهای دیگری شکل بگیرند.

نتیجه گیری

بیش از نیمی از ملت عراق در انتخابات شرکت نکردند و با این کار مشروعیت نظام سیاسی را زیر سؤال بردند و اعتراض خود را نسبت به فساد و قانون انتخابات اعلام کردند. نیمه دوم با مشارکت سعی کردند به چهره های جدید و سالمتر و غیر وابسته به خارج رأی دهند.

نتایج این انتخابات نشان داد که نسل جدید بر خلاف نسل گذشته، برای ایدئولوژیهای مبهم و گنگ اهمیتی قائل نیست، بلکه به دنبال تحقق خواسته های مشخص و مشروع خود از قبیل آموزش، بهداشت، کار، ازدواج و مسکن می باشد.

شیعیان عراق که به یاری ایران چشم دوخته بودند، فهمیدند که هیچ کشوری بدون چشم داشتی کمک نمی کند و اگر در شرایطی دست کمک دراز کرد، ده برابر هزینه ها را خواهد ستاند. لذا به دنبال یافتن چاره درد خود به دور از ایران برآمدند. به همین دلیل بود که اهالی نجف، پایگاه دینی شیعیان جهان، با انتخاب ولاء رحیم سلومی؛ عضو حزب کمونیست عراق، به دعوت ایران برای رأی ندادن به کمونیستها و لیبرالها پاسخ دادند. همچنین به همین دلیل بود که مردم به "مجلس اعلی" که بیش از سه دهه قبل، در تهران تأسیس شد و طی این مدت، ایران روی آن سرمایه گذاری زیادی کرده بود، در تمام عراق فقط یک کرسی بخشیدند. جوانان صدری پیروزی خود را در میدان آزادی بغداد با شعار "بغداد حرّه حرّه ـ ایران برّه برّه = بغداد آزاد است ـ ایران برو بیرون" جشن گرفتند[10]. اگر ایران تمامی پیامهای دیگر شیعیان عراق را دریافت نکرده باشد، باید این یک پیام را دریافت کند.

ایران به جای مشکل آفرینی برای عراقی ها و به ویژه شیعیان عراق، می تواند از شیعیان این کشور و مشخصا سیدمقتدی صدر برای میانجیگری با کشورهای عربی به ویژه کشورهای خلیج کمک بگیرد.

این انتخابات دولت را به مردم و نجف نزدیکتر ساخت و نقش خارج را ضعیفتر کرد. بنابر این پیروز اصلی انتخابات ملت عراق و تجربه نوپای دموکراسی آنها و بازنده اصلی آن، ایران است که به شیعیان عراق نشان داد چگونه از زخمهای آنها سودجویی می کند.


[1]. "إحصائية انتخاب مجلس النواب العراقي"، المفوضية العليا المستقلة للانتخابات:

http://www.ihec.iq/ihecftp/2018/moraqeb/data.elic2018.pdf

بازدید در تاریخ ١٨ مه ٢٠١٨.

[2]. "مجلس المفوضين يعلن احصائيات نسب المشاركة العامة في الانتخابات"، المفوضية العليا المستقلة للانتخابات:

http://ihec-iraq.com/ar/index.php/news-archive/headlines/8726-%3F%3F%3F%3F-%3F%3F%3F%3F%3F%3F%3F%3F-%3F%3F%3F%3F-%3F%3F%3F%3F%3F%3F%3F%3F-%3F%3F%3F-%3F%3F%3F%3F%3F%3F%3F%3F-%3F%3F%3F%3F%3F%3F-%3F%3F-%3F%3F%3F%3F%3F%3F%3F%3F%3F%3F.html     

بازدید در تاریخ ١٨ مه ٢٠١٨.

[3]. "نظام توزیع مقاعد مجلس النواب"، المفوضية العليا المستقلة للانتخابات:

 http://www.ihec.iq/ihecftp/2018/sys/sys12.2018.pdf  

بازدید در تاریخ ١٨ مه ٢٠١٨.

[4]. اصطلاح اقلیتها یا اقلیتهای دینی در قانون عراق وجود ندارد، بلکه "مکونات الشعب" به معنای اجزای تشکیل دهنده ملت نامیده می شوند.

[5]. "دستور جمهوریة العراق"، مجلس النواب:

http://ar.parliament.iq/%D8%A7%D9%84%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D9%88%D8%B1-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82%D9%8A /

بازدید در تاریخ ١٨ مه ٢٠١٨.

[6]. "انتخاب مجلس النواب ومجالس المحافظات ٢٠١٨"، المفوضیة العلیا المستقلة للانتخابات. برای دیدن نتایج انتخابات می توان به سایت کمیسیون مربوطه مراجعه کرد. بازدید در تاریخ ١٩ مه ٢٠١٨.

http://www.ihec-iraq.com/ar/election-2018.html

[7]. "المرجع الحائري يحرم التصويت لصالح العلمانيين"، تلفزيون السومرية، ٣ حزيران ٢٠١٨:

https://www.alsumaria.tv/news/57843/alsumaria-news/ar

بازدید در تاریخ ١٩ مه ٢٠١٨.

[8]. "دسته گل ولایتی در عراق، همه را در بغداد علیه ایران بسیج کرد"، وبسايت انتخاب، ١٢ اسفند ١٣٩٦:

http://www.entekhab.ir/fa/news/396496

بازدید در تاریخ ١٩ مه ٢٠١٨.

[9]. “Why Iraq’s election is a remarkable victory for democracy”, Haider Al-abadi, May, 18, 2018:

https://www.washingtonpost.com/news/global-opinions/wp/2018/05/18/why-iraqs-election-is-a-remarkable-victory-for-democracy  

بازدید در تاریخ ٢٠ مه ٢٠١٨.

[10]. بعد فوز مقتدى الصدر في الانتخابات انصاره يرددون في ساحة التحرير (ايران بره بره - بغداد حره حرة) ٢٠١٨، بازدید در تاریخ ٢٠ مه ٢٠١٨:

https://www.youtube.com/watch?v=3VtkVBzVYoQ

مقالات دیگر