درگذشت روحانی برجسته، حسن حسن زاده آملی

درگذشت روحانی برجسته، حسن حسن زاده آملی
با فشار دادن دکمه های + و - می توانید اندازه فونت متن را تغییر دهید.
کارشناس ارشد مشتاق الحلو

حسن حسن‌ زاده آملی مشهور به "علامه" و "ذو الفنون" كه در سالهای اخیر به عنوان یکی از مهمترین اساتید فلسفه و عرفان در ایران معرفی می شود، سوّم مهرماه جاری بعد از سالها بیماری در اثر ناتوانی قلبی در ٩٢ سالگی درگذشت و در زادگاهش آمل دفن شد.

رهبر ایران در پیامی به این مناسبت، حسن زاده را از چهره های نادر و فاخر زمانه شمرد و بر جنازه وی نماز میّت خواند. همچنین تعدادی از مراجع و روحانیون معروف قم، از جمله مکارم شیرازی، نوری همدانی، جعفر سبحانی، علوی گرگانی، جوادی آملی، هاشم حسینی بوشهری رئیس شورای عالی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، و علیرضا اعرافی مدیر حوزه های علمیه پیام تسلیت صادر کردند. علاوه بر آنها، شخصیتهای سیاسی و نظامی از قبیل رئیس جمهور، رئیس مجلس شورای اسلامی و برخی سرداران ارشد سپاه نیز درگذشت او را تسلیت گفتند.

در این میان، پیام جوادی آملی؛ همشهری، هم بحث و درس و هم تخصص حسن زاده از همه پیامها مفصلتر و مهمتر بوده است. جوادی، او را حکیم و عارف کم‌ نظیری خواند که جامع عقل نظری و عقل عملی بود؛ به گونه ای که هم در مسائل علمی و هم در مسائل عملی، از تمامی مسیرهای ممکن برای رسیدن به فیض علمی و عملی و نایل شدن به فوز الهی بهره جست.

به دلیل برخی آرای عرفانی و فلسفی اش، فقها و مراجعی که میانه خوبی با عرفان ندارند مانند مراجع بزرگ قم؛ وحید خراسانی و صافی گلپایگانی، وفات او را تسليت نگفتند و بسیاری از آنهایی که پیامی منتشر کردند، با تأخیر دو روزه، این کار را انجام دادند.

زندگینامه و اخلاق 

حسن زاده در ٢١ بهمن ١٣٠٧ش، در لاریجان از مناطق شهرستان آمل در شمال ایران به دنیا آمد. در خردسالی، مادر و پدر را از دست داد و تحت سرپرستی خاله قرار گرفت. او سالهای آغازین تحصیل را در شهر خود گذراند و در سال ١٣٢٩ برای ادامه تحصیل به تهران رفت و بعد از ١٣ سال، برای حضور در درس اساتید معروف حوزه، رهسپار قم شد و آنجا نزد اساتید معروف و نامی آن دوره از قبیل مهدی الهی قمشه ‌ای، ابوالحسن شعرانی، محمد حسین طباطبایی... تلمذ کرد و از شعرانی، اجازه اجتهاد و نقل حدیث دریافت کرد. او اگرچه شاگردانی هم داشت، اما به کتاب نویسی بیشتر از تربیت شاگرد اهتمام ورزید. حسن زاده انسانی متواضع، ساده زیست و چه با خانواده خود و چه با شاگردان و عموم مردم به خوش اخلاقی و مسامحه و شوخ طبعی معروف بود.

اندیشه دینی

گفته می شود او نزدیک ٢٠٠ عنوان تألیفی دارد که بیش از نیمی از آنها منتشر شده اند. هرچند که وی در زمینه های طب، ریاضی، نجوم، ادبیات فارسی و عربی و... آثاری را منتشر ساخت، اما این آثار کلاسیک به سبک قدما نوشته شده و با علوم جدید قرنها فاصله دارد. آثار مهم او، نوشته های فلسفی و عرفانی است که عموما شرح اندیشه های ابن عربی و ملا صدراست.

از دید فرزندش، روح مشترکی در تمامی آثارش مشاهده می شود و آن عبارت است از پیوند جدایی ناپذیر قرآن، عرفان و برهان است. یعنی همه جا آیات الهی، مسائل عرفانی و برهانی را کنار هم بیان می کند. به عبارت دیگر، او دین، فلسفه و عرفان را با هم هماهنگ‌ می شمارد و ادعای یونانی ‌بودن فلسفه اسلامی را نادرست می ‌داند و بر این عقیده است که فیلسوفان مسلمان، اندیشه‌ های فلاسفه پیش از اسلام را عمق بخشیده ‌اند. از نظر او، حقیقت دین و عرفان یکی است و آن، معرفت به خدا و کتاب اوست. او عرفان را علم انسان‌ ساز می‌ شمارد و بر این باور است که سرچشمه عرفان واقعی، وحی، پیامبر و اهل بیت می باشند.

البته او نیز همانند برخی عرفا سخنانی دارد که از دید بسیاری از فقها "شطحات" شمرده می شود. به عنوان مثال، در کتاب "الهی نامه"، از آنجا که شیطان را مظهر اسم "یا مضلّ" می داند، خود را شرمنده شیطان می شمرد. برخی از اساتید از قبیل حسن میلانی نقدهای مفصلی بر اندیشه های او نوشته اند که جای پرداختن به اینها در این یادداشت مختصر نیست.

حسن زاده ارادت بسیاری به اهل بیت و به ویژه حضرت فاطمه زهرا دختر پیامبر داشت. به گونه ای که توصیه می نمود در اذان و اقامه و تشهد نماز، بعد از گفتن شهادت ثالثه یعنی "اشهد ان علیّاً ولیّ الله"، شهادت رابعه "اشهد ان فاطمه بنت رسول الله عصمه الله الکبری و حجه الله علی الحجج" نیز گفته شود. در حالی که عموم فقهای بزرگ شیعه، گفتن شهادت ثالثه در اذان و اقامه با قصد "وجوب" را "بدعت" و حرام می دانند.

فعالیتهای سیاسی

حسن زاده پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، جزو طرفداران انقلاب و پس از پیروزی آن جزو حامیان نظام بود. اما هیچ وقت مسئولیت رسمی و یا کار و فعالیت سیاسی نداشت و عضو هیچ نهاد و تشکلی نشد. حتی عموما در مسائل سیاسی و اجتماعی، چه داخلی و چه خارجی اظهار نظر نمی کرد. ولی از نیمه دهه هفتاد شمسی، به حمایت از رهبری آقای خامنه ای و سفارش به اطاعت از وی برخاست و حتی این جمله از او معروف شد که گفت: گوشتان به دهان رهبر باشد، چون او گوشش به دهان حجت ‌بن ‌الحسن است. همچنین در مقدمه -هایی که بر دو کتاب "فص حکمه عصمتیه فی کلمه فاطمیه" در سال ١٣٧٦ش، و "انسان در عرف عرفان" در سال ١٣٧٧ش نوشت، ضمن تعریف از رهبر ایران، این کتابها را به او اهدا نمود.

برخی از متفکران از جمله محسن کدیور؛ نواندیش دینی معروف، از سکوتش در قبال سیاستهای نظام و عدم دفاع از مردم انتقاد کرد. در واکنش به این سخنان، شاگرد حسن زاده، هادی سروش، به دفاع از استادش پرداخت و گفت که هر عالمی، سبکی برای انجام وظیفه دارد و گاهی سکوت رساتر از فریاد است، به ویژه که حسن زاده در دو دهه اخیر گرفتار بیماریهای متعددی بود.

گرامیداشت

در دو دهه اخیر توجه ویژه ای به این روحانی شد و برای تجلیل از مقام علمی اش، چند کتاب نوشته، تعدادی مستند تلویزیونی ساخته، و عده ای جشنواره و بزرگداشت برگزار شد. کتاب "نجم الدین؛ نیم ‌نگاهی به زندگینامه حضرت آیت ‌الله حسن حسن‌ زاده آملی" از محسن برزگر، مستندهای تلویزیونی "منظومه حُسن"، "علامه دهر" و... به او اختصاص دارد. به علاوه، در سال ١٣٨٢ به عنوان چهره ماندگار معرفی شده و دانشگاه علوم پزشکی تهران در سومین همایش طبیب روحانی در سال ١٣٩٢ از او تجلیل کرد.
 

مقالات دیگر