حدود یک سال قبل، آستان حسینی كه زیر نظر مرجعیت نجف به رهبری آیت الله سیستانی اداره می شود، از برنامه خود برای بازسازی مساجد، حسینیه ها و اماکن مذهبی که داعش ویران ساخته بود، پرده برداشت. پس از وقفه ای چند ماهه به دلیل قرار داشتن بیشتر این اماکن تحت نظارت وقف سنی و همچنین به سبب شیوع کرونا، در اكتبر گذشته، توافقنامه ای جنجالی میان دو وقف سنی و شیعی امضا شد که به موجب آن، بسیاری از اوقافی که زیر نظر وقف سنی بود، به وقف شیعی منتقل می شوند. این توافق موج عظیمی از اعتراضات علما، سیاستمداران و نمایندگان اهل سنت را به راه انداخت. از نظر آنان، توافق هیچ سودی برای اهل سنت ندارد و از طرف کسی که آنها را نمایندگی نمی کند، به امضا رسیده است. در نتیجه این اعتراضات، مصطفی کاظمی، نخست وزیر دستور توقف اجرای آن را صادر کرد. ظاهرا این توافق گام اولیه ای بود تا آستان حسینی از طریق بازسازی اماکن مذهبی، گامی بزرگتر بردارد: احیای مسیر کاروان اسیران کربلا از کوفه تا دمشق.

مسير کاروان اسیران کربلا

پرواضح است که مسیر کاروان خاندان پیامبر پس از واقعه کربلا و نحوه بردن آنها و یا انتخاب این اسم "سبایا" که در فرهنگ آن زمان برای اسیران زن غیر مسلمان به کار می رفت، برای این کاروان، از لحاظ تاریخی نه تنها مورد اتفاق نيست، بلکه اختلاف نظر بسیاری درباره آن وجود دارد. اما آنچه که در این نوشته مورد توجه نگارنده است، مسیری است که قرار است به عنوان مسیر کاروان امروزه بازسازی شود.

این مسیر طبق اظهارات متصدیان آستان حسینی، از شهر کربلای فعلی آغاز و با عبور از تکریت، اسکی موصل، تلعفر و کوه سنجار، از نقطه ای در نزدیکی مرز فیشخابور وارد سوریه می شود. از آنجا با عبور از جزعه واقع در شرق استان حسکه، به سمت نصیبین می رود. پس از طی چند صد کیلومتر در خاک ترکیه که ادعا می شود چندین نشانه از مسیر کاروان در آن واقع است، از قبیل مسجد زين العابدين و مقام سر امام حسین در شهر نصیبین، از شمال سوریه وارد حلب می شود. با عبور از حماه و حمص وارد لبنان شده و با عبور از شهر بعلبک، به سمت دمشق می رود.

طراحان این پروژه قصد دارند تمامی این مسیر دو هزار کیلومتری را که از چهار کشور می گذرد، بازسازی کنند و در تمامی نقاط مهم آن، جایگاه های مذهبی احداث و یا بازسازی کنند و به گفته آنها، با برگزاری مراسم مذهبی در سالگرد آن فاجعه، امام حسین را به مردم دنیا معرفی کنند. در مرحله اول این پروژه که از شهر اسکی موصل شروع و به شهرک جزعه در شرق سوریه به طول ٩٢ کیلومتر منتهی می شود، قرار است چندین نقطه به عنوان زیارتگاه اهل بیت ساخته شود.

عكس العملها

این طرح با واکنشهای شدیدی از سوی سیاستمداران، نمایندگان، احزاب و علمای اهل سنت و دیگر ادیان عراق مواجه شده است. مرکز دیده بان حقوق بشر "افاد"، آن را پوششی برای ایجاد تغییر در بافت جمعیتی منطقه که اکثریت ساکنان آن غیرشیعه هستند، دانست. "جبهه نجات و توسعه" به ریاست اسامه نجیفی، رئیس اسبق پارلمان، با اشاره به اینکه هدف از این پروژه راه انداختن مجدد جنگ مذهبی، از دولت کاظمی خواست آن را متوقف کند. "پروژه عربی" به ریاست خمیس الخنجر، از وقف شیعی و آستان حسینی خواست از اقدامات تحریک برانگیز مذهبی بپرهیزند. احمد حدیدی از شیوخ نینوی با اشاره به اینکه بیشتر مسیر تعیین شده بر اثر جنگ با داعش فعلا ویران است و اهالی ایزدی، مسیحی، مسلمان، شبک، عرب و ترکمان آن آواره اند، این طرح را به ایران منتسب کرد و اجرای آن را تهدیدی برای آینده منطقه دانست. چندین جمعیت و تشکل نیز در محکومیت این طرح بیانیه ای صادر کردند، مانند: هيئت دفاع از اتباع اديان و مذاهب در عراق، مرکز سومری دیده بان حقوق بشر، سازمان مستقل عراقی حقوق بشر در سوئد، مرکز عراقی-کانادایی حقوق بشر، مؤسسه کردی تحقیقات و مطالعات.

توجیه آستان حسینی

پس از بالا گرفتن موج اعتراضات، علی القرعاوی، مدیر گروه شناسایی راه کاروان کربلا در یک مصاحبه مطبوعاتی با اشاره به اینکه آستان حسینی، نماینده ولایت فقیه ایران نیست، اظهار داشت که این نهاد دینی، طبق قانون عمل می کند. بعدا طی بیانیه ای اعلام شد که کارشناسانی از دانشگاه موصل در شناسایی و کشف این راه مشارکت دارند. به زعم آنها، هدف از این پروژه گذشته از احیای آثار اهل بیت، محکومیت به اسارت بردن زنان است. مدافعان این پروژه مدعی هستند که این کار نه تنها موجب شعله ورتر کردن اختلافات میان اهل سنت و شیعه در منطقه نمی شود، بلکه موجب نزدیک شدن افراد ملت عراق به هم و ایجاد وحدت میان آنها می شود.

اهداف پشت پرده

در نگاهی سطحی ممکن است این طرح، نوعی تندروی فرقه ای جهت استفاده مادی یک نهاد دینی تصور شود، اما برخی معتقدند با توجه به اینکه جمهوری اسلامی سابقه ای طولانی در استفاده از نام اهل بیت برای تحقق پروژه هایش در منطقه دارد، این پروژه نیز می تواند ابزاری نرم برای تحقق این هدف باشد. شعار انقلابی "مسیر قدس از کربلا می گذرد" و اقدامات صورت گرفته در راستای صدور انقلاب در عراق بلا فاصله پس از پیروزی انقلاب در ایران، به جنگ هشت ساله میان دو کشور منتهی شد. در سوریه هم پس از اینکه ادعا می کرد هدف "دفاع از حرم" است، اخیرا و بنابه اعتراف محمود چهارباغی، فرمانده وقت توپخانه سپاه، معلوم شده که مأموریت سلیمانی در سوریه و پیش از ظهور داعش این بود که اجازه ندهد اسد توسط مخالفین سرنگون شود. از نظر قاسم سلیمانی، "حرم یعنی کل جمهوری اسلامی ایران، فقط حرم حضرت زینب حرم نیست." سعید قاسمی، معاون سابق اطلاعات نظامی نیروی دریایی سپاه نيز در اظهاراتی بیان داشت "تنگه باب المندب را جزیی از حرم بی بی زینب می دانم". پس جمهوری اسلامی هر وقت مصلحت ببیند، می تواند هر تعریفی از اهل بیت ارائه بدهد و برای این تعریف تا هر جا بخواهد، مصداق می آورد.

به نظر می رسد جمهوری اسلامی از آستان حسینی و مرجعیت نجف برای تحقق این پروژه سوء استفاده می کند. به اعتقاد برخی ناظران، نقش آستان حسینی در این پروژه بیشتر تشریفاتی است و مجری پشت پرده آن جمهوری اسلامی است. حضور برخی گروه های حشد ولایی مانند كتائب حزب الله، نجبا، عصائب اهل الحق و حشد شبكی در مرحله شناسایی این مسیر و عدم استفاده از نیروهای خود آستان حسینی معروف به حشد عتبات مؤید این مدعاست. وعد قدو، فرمانده حشد شبکی ضمن تکذیب هر گونه نقشی برای حشد در این پروژه، مدعی شد که حشد فقط برای تأمین امنیت گروه های میدانی حضور دارد. پرواضح است وقتی در مرحله شناسایی راه، نیاز به حضور چندین گروه از حشد ولایی باشد، پس از ساختن زیارتگاه های شیعی در منطقه ای که اکثریت ساکنان آن غیر شیعه اند، نیاز به حضور گروه های حشد بیشتری خواهد بود.

تحقق این پروژه گذشته از سوء استفاده از باورهای مذهبی و نام اهل بیت و بازی با احساسات پیروان فرقه ها، تجاوزی است آشکار به هویت قومی، دینی و مذهبی ساکنان غیر شیعه این مناطق و تغییر تدریجی هویت آنان. از طرفی دیگر، به احتمال زیاد ترکیه از اجرای این پروژه در خاک خود ممانعت خواهد ورزید. با این حال، اجرای آن در شمال خاک عراق و سوریه، دیواری بین ترکیه و جهان عرب سنی ایجاد خواهد کرد.

مسلما وقتی این مسیر "مقدس" دو هزار کیلومتری آماده شد، دفاع از آن جزو وظایف "پیروان اهل بیت" معرفی خواهد شد. همچنین تغییر اسامی این مناطق، به بهانه احیای نامهای تاریخی دور از انتظار نیست. باری، هرچند که ظاهرا این پروژه با اهداف مذهبی انجام می شود، ولی در حقیقت، رسیدن به آبهای گرم مدیترانه، ایجاد دیواری میان ترکیه و جهان عرب سنی و در مجموع اهدافی سیاسی، اقتصادی و چه بسا توسعه طلبانه ای هم جزو اهداف پشت پرده آن قرار دارد.