شامگاه پنجشنبه دوم مرداد یک فروند جنگنده اف ١٥ امریکایی در آسمان سوریه به هواپیمای مسافربری شرکت ماهان که از تهران عازم بیروت بود، بسیار نزدیک شد و خلبان برای جلوگیری از برخورد با آن مجبور به کاهش ارتفاع هواپیما شد و تعدادی از مسافرین هواپیما در نتیجه زخمی شدند.

فرماندهی مرکزی امریکا موسوم به سنتکام در بیانیه ای ضمن عادی خواندن مأموریت جنگنده امریکایی، هدف از این اقدام را بررسی بصری و استاندارد هواپیما از فاصله ای ایمن برای اطمینان یافتن از امنیت نیروهای امریکایی در پایگاه التنف دانست که بعد از شناسایی هواپیما، با رعایت استانداردهای بین المللی از هواپیمای ماهان فاصله گرفت. ایران بلافاصله پس از این اقدام و پیش از بازگشت هواپیما به تهران، طی نامه ای به دبیرکل سازمان ملل و شورای امنیت و سفارت سوئیس در تهران به عنوان حافظ منافع امریکا در ایران، مراتب اعتراض خود را نسبت به این اقدام امریکا اعلام کرد. برخی مسئولین نیز امریکا را به انتقام سخت تهدید کردند.

محکومیت شدید این حادثه از طرف جمهوری اسلامی در حالی صورت می گیرد که سپاه پاسداران در شب حمله به پایگاه های نظامی آمریکا در عراق، پروازهای مسافربری را متوقف نکرده تا از آن به عنوان سپر بازدارنده دفاعی استفاده کند و بعد از سه روز پنهان کاری، سرانجام مجبور شد بپذیرد که پدافند موشکی اش عامل سقوط هواپیمای مسافربری اوکراینی و کشته شدن ١٧٩ مسافر آن بوده است.

رهگیری هواپیمای ماهان پس از آن صورت گرفت که تحریمهای سنگین ایالات متحده اقتصاد ایران را به مرز ورشکستگی کامل کشانده است. از طرفی دیگر، پاسخ نامتناسب به کشته شدن سلیمانی و پاسخ ندادن به حملات پی در پی اسرائیل به مواضع سپاه پاسداران و نیروهای نیابتی در سوریه و انکار این حملات از طرف مقامات ایران، خودداری از اتهام صریح اسرائیل به نقش داشتن در انفجار تأسیسات هسته ای نطنز و چند انفجار و آتش سوزی دیگر در ایران، همه و همه محدودیت توانایی های جمهوری اسلامی را بیش از پیش به نمایش گذاشته است.

شرکت ماهان متهم به استفاده از هواپیماهای مسافربری خود برای حمل مخفیانه سلاح، قطعات مرتبط به اسلحه از طرف سپاه پاسداران به رژیم اسد و گروه های نیابتی در سوریه و حزب الله لبنان است که کنترل فرودگاه بیروت را در اختیار دارد. اخیرا یک خلبان هواپیمای ماهان به نام امیر اسداللهی در تعریف خاطره ای از قاسم سلیمانی، به صورتی ناخواسته بر این امر صحت گذاشته است. او گفت در پروازی که در سال ١٣٩٢ از تهران به سمت دمشق داشت، علاوه بر سلیمانی و ٢٠٠ مسافر عادی، ٧ تن بار ممنوعه به سوریه برد. اگرچه شرکت ماهان در واکنش به سخنان خلبانش، در بیانیه ای این ادعاها را کذب محض خواند و گفت که این شرکت کاملا خصوصی است و هیچ ارتباطی با نهادهای دولتی و نظامی ایران ندارد، اما پیش تر نصرت الله حسینی پور، یکی از فرماندهان نیروی قدس سپاه، جابجایی شبه نظامیان به سوریه از طریق هواپیماهای این شرکت را تأیید کرده بود. با توجه به سابقه جمهوری اسلامی در این کارها برای تحقق اهداف خود این امر هیچ بعید نیست.

سعید قاسمی؛ یکی از فرماندهان پیشین سپاه، در فروردین ١٣٩٨ در اظهاراتی بیان کرد که نیروهای سپاه از لباس هلال احمر برای آموزش به شبه نظامیان اسلامگرا در بوسنی استفاده می کردند و فعالیت نظامی انجام می دادند. به گفته او، از آنجایی که امریکایی ها اسناد مرتبط با این فعالیتها را منتشر کرده اند، برای بازگویی فعالیت نظامی سپاه در قالب هلال احمر پرده پوشی نمی کند. اگرچه هلال احمر هم این سخنان را تکذیب کرد، اما پرواضح است که نه شرکت "خصوصی" ماهان و نه جمعیت هلال احمر هیچ کدام توانایی رد دستورات و یا خواسته های سپاه را ندارند. متحدان و گروه های نیابتی جمهوری اسلامی در منطقه هم بارها از همین روش استفاده کردند. حزب الله با تمرکز انبارهای سلاح در مناطق پرجمعیت و ساختمانهای غیرنظامی، از غیرنظامیان به عنوان سپر انسانی استفاده می کند. در درگیری های چند ماه پیش در ادلب هم، نیروهای ارتش رژیم اسد برای جلوگیری از حمله احتمالی پهپادهای ترکیه از آمبولانس برای جابجایی در منطقه سراقب استفاده کردند. بسیاری از طرفداران جمهوری اسلامی به این دلیل نسبت به اظهارات خلبان ماهان و فرمانده پیشین سپاه اعتراض کرده اند که این اظهارات را نوعی افشای اطلاعات محرمانه و تهدید امنیت ملی به شمار می آورند، و گرنه در اصل با این اقدامات مخالفتی ندارند و آن را با توجیهات شرعی، موجه می دانند.

به دلیل استفاده جمهوری اسلامی از این شرکت برای قاچاق سلاح و همچنین دور زدن تحریمها و حمایت مالی، تجهیزاتی و تکنولوژی از نیروهای سپاه پاسداران، ایالات متحده از سال ٢٠١١ و بعدا برخی کشورهای اروپایی نیز آن را تحریم کرده اند.

البته، طبق قوانین بین المللی تعرض جنگنده ها به یک هواپیمای مسافربری با موازین حقوقی و قانونی سازگار نیست، اما بر اساس همان قوانین، استفاده از هواپیماهای مسافربری برای نقل و انتقال تجهیزات نظامی و سلاح هم ممنوع است و جان غیرنظامیان را در معرض تهدید قرار می دهد. اگر سپاه پاسداران برای جان مردم ایران و سرنشینان ماهان ارزش قائل بود، به هیچ وجه از یک هواپیمای مسافربری برای انتقال تجهیزات نظامی و تسلیحات نمی کرد. به علاوه، ایران خود تحت تحریم تسلیحاتی سازمان ملل قرار دارد و انتقال اسلحه از طرف آن به کشورهای دیگر حتی از طریق متعارف نیز به نوعی نقض تحریم بین الملل محسوب می شود. سخنان مقامات جمهوری اسلامی که مرتبا در انتقال سلاح هم به رژیم اسد و حزب الله و هم به حوثی های یمن تحریمهای بین المللی را نقض می کند، از نقض قوانین بین المللی توسط دشمنانش عجیب به نظر می رسد. سخن از نقض حاکمیت و حریم هوایی سوریه نیز بیشتر به شوخی می ماند چراکه از زمان ورود سپاه پاسداران، حزب الله، شبه نظامیان تندرو شیعه افغانستانی، پاکستانی و عراقی، روسیه و دیگر کشورها به سوریه، این اصطلاحات معنی خودش را در این کشور از دست داده است، هرچند که همه بر آنها تأکید می کنند.

اگرچه نمی توان انتقال سلاح و حضور برخی فرماندهان ارشد سپاه در این پرواز را ثابت کرد، اما احتمال آن هم منتفی نیست. احتمالا امریکا می خواست به ایران نشان دهد که تا چه حدی از عملکرد آن اطلاع دارد و تا چه اندازه ای می تواند برای جلوگیری از اقدامات تهدیدآمیزش پیش برود به ویژه پس از اینکه به تازگی مقامات ایران از انتقام در آینده ای نه چندان دور برای خون سلیمانی سخن به میان آورده اند. با این حال، ایران با توجه به مشکلات کمرشکن اقتصادی، نزدیکی زمان برداشته شدن تحریم تسلیحاتی، در پیش بودن انتخابات امریکا، احتمال امضای توافق راهبردی با چین و... آمادگی و توانایی لازم برای جنگ و یا افزایش تنش با امریکا ندارد. البته بعید نیست که این اقدام امریکا با هدف تحریک ایران به واکنش نظامی صورت گرفته باشد. امریکا بدش نمی آید یک اقدام نظامی فراتر از خطوط قرمز از سوی جمهوری اسلامی و یا متحدانش سر بزند تا دلایل موجه تری برای برخورد مستحکم تر با آنان داشته باشد. مطمئنا برخورد قاطعانه با ایران در صورت انجام اقدامات ایذایی به منافع امریکا، می تواند محبوبیت ترامپ را افزایش دهد. یکی از دلایل خودداری ایران از پاسخ به تمامی اقدامات تحریک آمیز آمریکا و اسرائیل آگاهی از این مسئله است.

شاید برخی فکر کنند ایران می تواند از طریق گروه های نیابتی به ویژه حزب الله به امریکا و یا اسرائیل پاسخ دهد. قدرت تهران در این زمینه هم محدود است. چند روز پیش یکی از نیروهای حزب الله در سوریه در حمله منتسب به اسرائیل کشته شد. با توجه به هشدارهای قبلی دبیرکل حزب الله مبنی بر اینکه کشته شدن نیروهای حزبش در سوریه بی پاسخ نخواهد ماند، اسرائیل سطح آمادگی ارتش خود را در مرزهای فلسطین اشغالی افزایش داد. حزب الله شاید مجبور شود برای حفظ اندک آبروی باقیمانده خود، پاسخی به کشته شدن یکی از نیروهایش در سوریه بدهد. ممکن است با شلیک راکت یا موشک ضدزره عملیاتی محدود انجام دهد، اما مطمئنا این پاسخ محدود خواهد بود به طوری که اسرائیل را تحریک نکند و منجر به جنگ نشود، چراکه این گروه نیز در شرایط فعلی موقعیت جنگ با اسرائیل را ندارد. تأکید معاون دبیرکل حزب الله بر اینکه این حزب قصد ندارد معادله بازدارندگی در برابر اسرائیل را تغییر دهد، تأیید این مدعاست.

ایران به دلیل قرار گرفتن در موقعیت ضعف، راه دیپلماتیک را انتخاب کرده و از طریق مجاری بین المللی مسئله را پیگیری خواهد کرد. با این حال، می تواند برای راضی کردن طرفداران، از طریق قایقهای مسلح سپاه برای کشتیهای امریکا در خلیج ایجاد مزاحمت کند.

امریکا و اسرائیل جمهوری اسلامی را در وضعیت سختی قرار داده اند. از یک طرف افکار عمومی طرفداران حاکمیت چه در داخل و چه در خارج از کشور خواهان پاسخ گویی به اقدامات تحریک آمیز امریکا و اسرائیل هستند و از طرفی دیگر، پاسخ فعال به این اقدامات احتمالا تبعات بسیار سنگینی برای جمهوری اسلامی در پی خواهد داشت.