رضا اردکانیان، وزیر نیروی ایران، ١٤ خردادماه برای انجام مذاکرات سیاسی درباره همکاری در زمینه انرژی و برق در سطحی بالا از بغداد دیدار کرد. اردکانیان در این سفر با همتای جدید خود ماجد مهدی حنتوش که از تکنوکراتهاست، وزیر دارایی عراق، رؤسای بانک مرکزی و بانک تجارت، مصطفی کاظمی، نخست وزیر عراق و برهم صالح، رئیس جمهوری عراق دیدارهای رسمی داشت. افزایش همکاریهای دوجانبه میان ایران و عراق در زمینه صادرات برق، موضوع پرداخت مطالبات مرتبط با انرژی و همچنین هم فاز کردن و تعمیر شبکه های برق از موضوعات اصلی مورد بحث در طی مذاکرات بودند.

موضوعات مورد توافق

اردکانیان اعلام کرد که میان دو کشور در موضوع صادرات برق به عراق قرارداد دوساله جدیدی در ١٤ خردادماه امضا شده است. در واقع قرارداد مورد بحث، تمدید دوساله قرارداد قبلی است که قبلا میان دو کشور به امضا رسیده بود و بر اساس آن، قرار شده بود تا به مدت یک سال به عراق صادرات برق صورت گیرد که با امضای قرارداد جدید، دو سال دیگر نیز بر آن افزوده شد تا شامل سالهای ٢٠٢٠ و ٢٠٢١ نیز باشد. همچنین گفته شد که با پیگیریهای مجدانه سفارت ایران در عراق تقریبا ٤٠٠ میلیون دلار که چیزی معادل نصف بدهی عراق به ایران از بابت برق است، نیز در اثنای این دیدار وصول شده است. در این دیدار، همچنین تمامی قراردادهای دوجانبه در زمینه انرژی مورد بحث و بررسی قرار گرفتند که از میان آنها می توان به قراردادهایی اشاره کرد که قبلا درباره برنامه همکاری سه ساله برای بازسازی صنعت برق عراق توسط بخش خصوصی ایران به امضا رسیده بود. اردکانیان همچنین اعلام کرد که به زودی با عراق دو قرارداد جدید در زمینه کاهش هدررفت شبکه توزیع برق و همچنین تعمیر و بازسازی ادوات و تجهیزات برقی امضا خواهد شد.

عراق از چه روی نیازمند گاز طبیعی و برق ایران است؟

تقریبا سه چهارم ذخایر گاز طبیعی عراق را گاز طبیعی ای تشکیل می دهد که در میادین بزرگ نفتی در جنوب این کشور به همراه نفت استخراج می شود. عراق سالانه بخشی از گازی را که به همراه نفت استخراج می کند و میزان آن نصف گاز تولیدی این کشور است، به دلیل نبود لوله های کافی و کمبود زیرساختها می سوزاند و از بین می برد. عراق بعد از روسیه دومین کشور دارای منابع گازی است که گاز در آن بدون استفاده سوزانده می شود. همزمان با استفاده از گاز طبیعی به جای نفت خام در نیروگاه های برق برای تولید انرژی، عراق برای سوخت رسانی به نیروگاه های نزدیک به بغداد، شروع به واردات برق از ایران کرد. اما افزایش تقاضای داخلی و نابودی شبکه انتقال برق (بر اثر ورود امریکا، ظهور داعش و جنگ داخلی)، عراق را مجبور ساخت تا به صورت مستقیم از ایران برق وارد کند.

مدیریت شبکه توزیع برق ایران و همچنین توانیر که شرکتی دولتی است، با استفاده از چهار خط انتقال برق که از استانهای بصره، دیاله و میسان عراق می گذرند، تقریبا ١٢٠٠ مگاوات برق به عراق صادر می کنند. به سبب افزایش تقاضای فصلی در ایران و بدهیهای مالی عراق، گاهی این انتقال برق دچار قطعی می شود.

در سال ١٣٩٦ مقامات عراقی با طرف ایرانی توافقنامه درازمدتی در زمینه تأمین گاز طبیعی امضا کردند که امکان تولید تقریبا ٢٥٠٠ مگاوات برق از سوی عراق را فراهم می آورد. در حال حاضر، برای تأمین سوخت چهار نیروگاه واقع در استانهای بصره، دیاله و بغداد، ایران از طریق خط لوله، روزانه حدود ٤٥ میلیون متر مکعب گاز طبیعی به عراق صادر می کند. عراق برای تأمین حدود ٣٠ الی ٤٠ درصد ظرفیت تولید برق داخلی و نیز برق مصرفی نیازمند گاز و برق وارداتی از ایران است.

آیا مهلت ١٢٠ روزه امریکا به عراق باعث ایجاد محدودیت می شود؟

ایالات متحده امریکا اوایل ماه می معافیتی ١٢٠ روزه برای عراق در نظر گرفت تا فقط در تابستان سال ٢٠٢٠ بتواند از ایران برق وارد کند. بر اساس بیانیه وزارت امور خارجه امریکا در ١٧ اردیبهشت، امریکا با هدف حمایت از دولت جدید عراق برای فائق آمدن بر مشکلات مرتبط با انرژی، این امکان را فراهم آورد که عراق برای تأمین نیاز فوری به برق، بتواند گاز و برق ایران را طی مدت «معافیت ١٢٠ روزه» وارد سازد. مدت معافیت قبلی تنها ٣٠ روز بود. در واقع ایالات متحده برای کمک به دولت جدید عراق در دوران همه گیری ویروس و تابستان پیش رو «اعتبار»ی جدید به این دولت داد. با این حال، تحریمهای احتمالی امریکا بعد از اتمام مهلت مذکور، محدودیتی جدی در برابر توسعه همکاری میان ایران و عراق در زمینه برق است.

آیا ایران می تواند پول برقی را که فروخته، بدون مشکل وصول کند؟

از آنجا که بخش بزرگی از شبکه انتقال و توزیع برق عراق طی جنگهای رخ داده در سالهای اخیر دچار خسارتهای فراوانی شده، از اینرو شاهد هدررفت حجم عظیمی از برق در آن هستیم. به همین خاطر، بازار عراق از نظر ایران حوزه بسیار مناسبی است که می تواند از طریق بخش خصوصی در زمینه صنعت برق، خدمات فناوری و مهندسی بدان ارائه کند. عراق در عین حال برای ایران به عنوان کشور واسطه برای صادرات برق به سوریه نیز مطرح است. اما این کشور در کنار ضعفهای خود در زمینه معدن و صنعت، در حوزه سرمایه گذاری انرژی با مشکلات دست و پنجه نرم می کند. در کنار این، هنوز معلوم نیست که مهلتهایی که امریکا به طور مداوم آنها را تجدید می کند، به شکل قطعی کِی به پایان خواهند رسید و خرید انرژی از ایران چه زمان شامل تحریمها خواهد گشت.

احتمال داده می شود که امریکا برای ممانعت از بهره مندی آن دسته از شرکتهای ایرانی که تمایلی به بهره مندی آنها از عملیاتها و معافیتهای مالی میان ایران و عراق ندارد، روند پرداختها را به طور مداوم پیگیری کند. بنابر این پرداخت بدهیهای عراق ناشی از واردات برق از ایران و نیز وضعیت مرتبط با شرایط انتقال پول، از منظر هر دو کشور دچار معضلاتی است. کمسیون انرژی اتاق بازرگانی ایران پیشنهاد داده است تا در صورت ممانعت از پرداخت پولی که ایران می بایست در قبال صادرات انرژی دریافت کند، این پول که در بانک مرکزی عراق نگهداری می شود، در تأمین منابع مالی پروژه های صنعتی ای استفاده شود که ایران قصد دارد در عراق اجرا کند.

سناریوهای پیش رو

١-    وابستگی عراق به ایران در زمینه انرژی موجب نارضایتی ایالات متحده امریکاست. با این همه عدم وجود یک گزینه دیگر مانعی جدی در این راه است. به رغم معافیت کوتاه مدت در خصوص واردات انرژی از ایران، می توان گفت که تا زمان پیدا شدن دیگر منابع مناسب انرژی (از نظر نوع انرژی و نیز کشورهای صادرکننده)، ایران در زمینه انرژی برای عراق به عنوان تأمین کننده اصلی مطرح خواهد بود. احتمال دارد که امریکا در زمینه کمکهای مالی و تکنولوژیکی که دولت عراق برای توسعه عرضه گاز طبیعی بومی بدانها نیازمند است، سرعت عمل بیشتری داشته باشد.

٢-    این احتمال هم وجود دارد که ایالات متحده گزینه های منطقه ای انرژی خویش از جمله ایجاد مسیرهای جدید انتقال برق و تأسیسات پرهزینه ال ان جی در خلیج فارس را سرعت ببخشد. با این همه، ایجاد تأسیسات گاز مایع امری پرهزینه است. ابهام سیاسی و وضعیت نظامی در خلیج نیز مانعی دیگر در برابر انتقال برق از این منطقه به عراق است. موافقتنامه ای که عراق در سال ١٣٩٨ با کشورهای عرب عضو شورای همکاری خلیج امضا کرد و بر اساس آن قرار شد تا از طریق خط انتقال برق از کویت به بصره، ١٠٠٠ مگاوات برق منتقل شود، هنوز اجرایی نشده است. هدف استراتژیک ایران که در تلاش است تا تصمیمات منطقه ای خود را با سرعت بیشتری اجرایی کند، این است که شبکه های برق ایران، عراق و سوریه را به هم متصل سازد.

٣-    ماجد مهدی حنتوش، وزیر نیروی عراق در ١٤ خردادماه ضمن بیان اینکه واردات ١٢٠٠ مگاوات برق از ایران برای کشورش امری حیاتی است، و عراق انتظار دارد این مقدار در ماه های تابستان دچار کاهش نگردد، عنوان داشت که بدهیهای ناشی از واردات برق عراق در دستور کار وزارت دارایی قرار گرفته است. با این حال، اگر باز به مانند سالهای گذشته در مصرف داخلی ایران در ماه های تابستان افزایش جدی صورت بگیرد و نیز اگر به دلیل تحریمها، عراق در بازپرداخت بدهیهای خویش دچار مشکل گردد، می توان گفت که در برخی مقاطع مشخص سالهای ٢٠٢٠ و ٢٠٢١ شاهد بروز مشکلاتی در جریان برق و قطعی آن خواهیم بود.