٢٠٢٠، ترامپ، ایران و سناریوهای احتمالی

٢٠٢٠، ترامپ، ایران و سناریوهای احتمالی
با فشار دادن دکمه های + و - می توانید اندازه فونت متن را تغییر دهید.

سال ٢٠٢٠ که به دلیل همه گیری جهانی و بحرانهای اقتصادی ناشی از آن برای همه جهان وحشتناک بود، به عنوان سالی پر از خاطرات تلخ در خاطره ایرانیان باقی خواهد ماند. رکود اقتصادی که در سال ٢٠١٨ آغاز شد و حمله غیرمنتظره ابتدای سال نشان از آن داشت که ایران در دوران ترامپ با یکی از سخت ترین چالشهای چهل سال گذشته روبرو خواهد بود. علیرغم اینکه مقامات ایرانی در واکنش به ترور قاسم سلیمانی و همراهانش که در سالهای اخیر به یک قهرمان ملی تبدیل شده بود، تهدید به "انتقام‌ بزرگ" کردند، اما در عمل یکی از منطقی ‌ترین پاسخها را دادند و بدین ترتیب احتمال جنگ با ایالات متحده آمریکا از بین رفت.

با این وجود، کشته شدن سلیمانی در خروجی فرودگاه بغداد در تاریخ سوم ژانویه تنها بحرانی نبود که ایران در طول سال با آن روبرو شد. درست زمانی که مقامات ایرانی دم از حملات تلافی ‌جویانه می ‌زدند، سرنگونی هواپیمای مسافربری اوکراینی و کشته شدن سرنشینان غیرنظامی آن که تقریبا همه ایرانی بودند، واکنش بزرگی در افکار عمومی این کشور در پی داشت. در چنین شرایطی، میزان مشارکت در انتخابات پارلمانی که در ماه فوریه برگزار شد، علیرغم تمام تشویقها، کارزارها و فتواها کمرنگ بود و در تهران، مشارکت در انتخابات به پایین‌ ترین سطح در طول چهل سال گذشته رسید. این آخرین ضربه ای برای دولت روحانی بود که کلیه برگ برنده ‌های خود در مقابل ترامپ را از دست داده. مجلس با اکثریتی اصولگرا تشکیل شد و نمایندگان تلاش کردند تا ریشه همه مشکلات کشور را توافق هسته ‌ای صورت گرفته بین "دولت میانه ‌رو" و آمریکا نشان دهند.

در حالی که دولت روحانی هنوز نتوانسته بود نتایج انتخابات را هضم کند، ویروس کرونا که در چین ظهور کرده و سبب مرگ انسانهای بسیاری شده، در ایران نیز مشاهده گردید. عدم شناخت دقیق از این ویروس جدید باعث بروز اظهارات ضد و نقیض مقامات این کشور شد. به ویژه در ماه ‌های اول، مباحثات گسترده ‌ای در مورد "حمله بیولوژیکی" و "آمار واقعی مبتلایان و فوتی ‌ها" بروز کرد. همزمان با شیوع ویروس در کوتاه مدت در کشورهای اروپایی، سطح مدیریت بحران در ایران به سطح معقول‌ تری رسید. با این وجود، به دلیل وضعیت اقتصادی وخیم این کشور و فشارهای ناشی از تحریم در دو سال اخیر که مقامات، آن را "ترور اقتصادی" می‌ نامیدند، اتخاذ تدابیر جدی در برابر پاندمی امکان‌ پذیر نبود و نزدیک به صد هزار نفر جان خود را از دست دادند.

چالشهای ایران در طول سال ٢٠٢٠ محدود به مسائل داخلی نبود. در عراق، در نتیجه اعتراضات طولانی مدت به رهبری جوانان شیعه علیه ایران و فساد موجود در سیستم این کشور، مصطفی الکاظمی به نخست ‌وزیری انتخاب شد. علیرغم مخالفت برخی از گروه ‌های حشد نزدیک به سپاه پاسداران با انتخاب کاظمی که سابقه فعالیت سیاسی نداشته و از ایران دوری می گزید، روابط خوب وی با برخی از چهره ‌های دولت روحانی در دوران تصدی ریاست سازمان اطلاعات ملی عراق مطرح شد. در دوره نخست ‌وزیری شش ماهه وی، طبیعتاً پاسخگویی به مشکلات عمیق عراق برای کاظمی امکان ‌پذیر نبود و جوانان معترض، وی را به دلیل احتیاط بیش از اندازه در قبال موازنات سیاسی موجود در کشور و امتیاز دادن به تهران مورد انتقاد قرار دادند. کاظمی که غیر از مقتدی ‌الصدر و مرجعیت نجف، حمایت نهادهای داخل کشور را از دست داد، سعی کرد با برداشتن گامهای مهم در سیاست خارجه این ضعف را رفع کند، بنابر این برای بهبود روابط با کشورهای عربی و ترکیه تلاش نمود. وی همچنین به ایران وعده داد که در صورت کاهش مداخلات نظامی-سیاسی ‌اش در این کشور، روابط اقتصادی را ادامه داده و بهبود خواهد بخشید.

سال ٢٠٢٠ از نقطه نظر سیاستهای تهران در سوریه نیز سال چندان درخشانی نبود. در طی حملات هوایی معمول اسرائیل، بسیاری از افسران ایرانی و شبه نظامیان مورد حمایتش کشته شدند. تحریمهای سزار ایالات متحده آمریکا، سوریه را با قحطی بی‌ سابقه‌ای از ابتدای انقلاب تاکنون روبرو کرد. ناتوانی ایران در ارائه کمک مالی به دولت بعثی اسد همانند دهه گذشته، به دلیل شرایط سخت اقتصادی، شرایط را وخیمتر کرد و در دمشق صفهای طولانی برای تأمین مایحتاج اساسی مانند مواد غذایی و سوخت به وجود آمد.

اقدامات خرابکارانه و ترور در داخل ایران در طول سال ٢٠٢٠ با سرعت ادامه یافت. از میان ١٠ حمله و اقدام خرابکارانه، حمله صورت گرفته به تأسیسات هسته‌ ای نطنز در ماه جولای از اهمیت ویژه ‌ای برخوردار بود. اگرچه در مورد منبع حمله به این تأسیسات که دارای سانتریفیوژهای پیشرفته اورانیوم می ‌باشد، اظهارات ضد و نقیضی بیان شد، اما میزان خسارت وارده نشان داد حتی اگر این عمل ناشی از حمله سایبری باشد، امکان حمله از خارج نیز وجود دارد. در این زمینه، تأکید برخی مقامات بر ضعف پدافند هوایی، جالب توجه بود. حمله دیگری که در ماه نوامبر رخ داد و واکنش بسیار بیشتری را به همراه داشت، ترور محسن فخری زاده دانشمند هسته ای و مسئول شاخه نظامی فعالیتهای هسته ‌ای ایران در نزدیکی تهران بود. در این حادثه، اسرائیل متهم شد و نظیر دیگر حملات، سناریوهای مختلفی مطرح گردید. با این حال، بسیاری از ایرانیان چه در داخل و چه در خارج از کشور، با توجه به حوادث متعدد مانند شلیک سهوی ایران به ناو جنگی خود در ماه می، ادعا کردند که این کشور با ضعف امنیتی و نظامی روبروست.

با این وجود، خوشحال ‌کننده ‌ترین رویداد برای ایران در سالهای اخیر، انتخابات ریاست جمهوری ماه نوامبر در ایالات متحده آمریکا بود. شکست دونالد ترامپ که با اقدامات خود در ابعاد مختلف روز به روز، ایران را تحت فشار قرار می‌ داد و انتخاب جو بایدن که در کمپین انتخاباتی اعلام کرده بود، به توافق هسته ‌ای با ایران باز خواهند گشت، در سطح جامعه ایران و به ویژه نخبگان کشور موج امیدی ایجاد کرد. این امر به ویژه در مورد روحانی و سیاستمداران اطراف وی که رابطه شخصی با جو بایدن داشتند، بیشتر صدق می ‌کند. این قشر که انتظاراتشان از توافق سال ٢٠١٥ برآورد نشده و دچار یأس شدند، از آنجایی که نمی ‌خواهند به عنوان ناموفقترین دولت در تاریخ جمهوری اسلامی ثبت شوند، می ‌خواهند از فرصتی که بایدن ایجاد کرده استفاده کنند. از سوی دیگر، مجلس اصولگرا که بر تحولات واقف است، دولت را وادار به اقدامات سخت ‌تر در زمینه فعالیت هسته‌ ای با استفاده از جو ناشی از ترور فخر‌ی ‌زاده می ‌کند. همچنین در تلاش است تا با تصویب قوانینی که دولت را مجبور به ترک  برجام و پروتکل الحاقی آن می‌ کند، ابتکار عمل داشته باشد.

از آنجا که روابط دولت بایدن و ایران یکی از موضوعاتی است که در سال آینده مورد توجه بسیار قرار خواهد گرفت، ارزیابی سیاستهای ترامپ در قبال ایران در پایان سال ٢٠٢٠ بجا خواهد بود. ترامپ که به دلیل سیاست داخلی و خارجی ‌اش مورد انتقاد بسیاری قرار گرفته، تجربه بسیار غنی در سیاست ایران به جا گذاشته است. همانطور که بارها در کمپین انتخاباتی خود نیز تأکید کرد، با تحریمهای سنگین سه ساله، ایران را مجبور به توافق خواهد کرد و برای اطمینان از این امر، به اقدامات نظامی اسرائیل علیه ایران در داخل و خارج از این کشور چراغ سبز نشان داد. وی برای نشان دادن جدیت خود، از هدف قرار دادن سلیمانی که فکر می‌ کرد از نظر موازنات بازدارندگی مصونیت دارد، اجتناب نکرد. به طور خلاصه، ترامپ در واقع پتانسیل و محدودیتهای ایران را در هر زمینه ‌ای فاش کرد و به سؤالات نظری چهل ساله در عمل پاسخ داد. این سیاستها همچنین درس و تجربه مهمی برای دولت بایدن شد و بایدن نیز می ‌تواند در صورت مقاومت ایران، این روش را در پیش گیرد. به وجود آمدن یک چنین تابلویی در سال ٢٠٢٠ جسارت اسرائیل را بیشتر کرد و باعث شد تا احتمالات مربوط به اینکه ترامپ تا تحویل پست خود در ٢٠ ژانویه، تهران را مورد هدف قرار خواهد داد، قوت گیرد.

سناریوی ترامپ و/یا اسرائیل برای از بین بردن احتمال توافق دولت بایدن با ایران، با اقدام جدی علیه این کشور در سه هفته آینده، نه تنها توسط کارشناسان، بلکه از سوی رهبر حزب ‌الله نیز بیان شده است. حسن نصرالله در مصاحبه چهار ساعته خود در ٢٧ دسامبر اظهار داشت که چنین حمله ‌ای بسیار محتمل است. این واقعیت که اسماعیل قاآنی؛ جانشین قاسم سلیمانی چند روز قبل از این مصاحبه در عراق در حال انجام مذاکراتی بود، یادآور تحولات یک سال قبل عراق بود. قاآنی اخیراً خواستار توقف حملات به پایگاه‌ های آمریکایی شده و بر "حرام" بودن آن تأکید کرده است. او از همه گروه‌ های حشد وابسته به تهران خواسته است تا در صورت حمله به ایران، ایالات متحده را هدف قرار دهند. فرماندهان آمریكایی در عراق نیز به طور همزمان به مقامات عراقی هشدار داده و تهدید كردند كه در صورت كوچكترین حمله، سفارت این کشور در بغداد را تعطیل خواهند کرد و نیز علیه گروه هایی كه آنها را مسئول حمله تشخیص دهند، دست به اقدامات تلافی ‌جویانه خواهند زد.

در صورت انجام چنین اقدامی در روزهای آتی از سوی اداره ترامپ که ایران را بزرگترین مشکل غرب آسیا می‌ داند، و همراهی اسرائیل، کار بایدن با ایران پیچیده ‌تر خواهد شد. گرچه ایران تاکنون به حملات انجام گرفته علیه این کشور پاسخی نداده و اقدامی که انجام خواهد شد، جنگی همه‌ جانبه را به همراه نخواهد داشت، اما احتمالا به گونه ‌ای خواهد بود که ایران را مجبور به آشتی کند. البته مگر اینکه طبق گفته برخی ‌ها، ترامپ قصد دارد با بهانه قرار دادن یک جنگ گسترده، از واگذاری پست ریاست جمهوری خودداری کند.


این یادداشت بار نخست روز پنجشنبه ٣١ دسامبر ٢٠٢٠ در وبسایت فارسی صدا و سیمای ترکیه (TRT) منتشر شده است.
https://www.trt.net.tr/persian/brnmh-h/2020/12/31/2020-trmp-yrn-w-snrywhy-plyd-1555147