1979 İran anayasasının 15. maddesine göre anadilin özel durumuna ve öğretiminin önemine işaret edilmekte, devletin resmi dilinin ve yazısının Farsça olduğu belirtilmektedir. Bununla birlikte basında, iletişim araçlarında ve okullarda Farsça'nın yanında mahalli ve yerel dillerden yararlanma ve bu mahalli dillerin ve edebiyatlarının öğretilmesi serbest bırakılmaktadır. İran’da Farsça'nın dışında İran halkının mahalli dil ve edebiyatlarıyla ilgili olarak İran Üniversitelerinde bölümlerin kurulması yıllardır tartışılan bir konudur. Özellikle de son üç dört dönemdir, İran cumhurbaşkanlığı seçim dönemlerinde cumhurbaşkanlığı adaylarının birçoğu bu konuyu gündemlerine alarak seçim vaatleri olarak kullanmaktaydılar. Ama bu güne kadar bu konuda ciddi bir adım atılmamıştı. Basın ise zaman zaman bu konuyu inişli çıkışlı olarak gündeme getirmekteydi. Fakat hem yetkililer hem de konunun duyurusunu yapan basın bugüne kadar hangi mahalli dil ve edebiyatın nerede, nasıl ve ne zaman eğitim-öğretiminin yapılacağı konusunda net bir davranış ortaya koyamadılar ve bir karara bağlayamadılar. İran’ın yedinci Cumhurbaşkanı adayı Hasan Ruhani, 2013 yılı Haziran ayında yayınladığı seçim duyurusunda; 1979 İran anayasanın 3, 12, 15, 19. maddelerinin usul yönüyle başlangıç ve sonuç bakımından birbirine uyduğunu ve tüm vatandaşların haklarının eşit olduğunu söyledi. Hasan Ruhani,  tüm İran vatandaşlarının kendi ana dilleriyle anayasaya uygun olarak üniversitelerde öğretim görebileceklerine dair söz verdi. Daha sonra Hasan Ruhani, İran’ın Kürdistan eyaletinde seçim vaatleri arsında İran’daki mahalli dil ve edebiyatların, dolayısıyla Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı ile Kürt Dili ve Edebiyatının Üniversitelerde lisans düzeyinde bölüm olarak kurulacağı sözünü yineledi. Ruhani, aynı vaadin bir benzerini İran’ın Batı Azerbaycan Eyaletinin Merkezi olan Urumiye şehrinde de gündemine alarak Urumiye Gölünün ıslahı ve Üniversitelerde Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı Bölümünün kurulmasına dair sözünü tekrarladı. Cumhurbaşkanlığı seçimlerinden zaferle çıkan Ruhani, 26 Temmuz 2015’te İran’ın Kürdistan eyaletine yaptığı ziyarette Kürdistan eyaletindeki üniversitelerde Kürt Dili ve Edebiyatı’nın öğretimine başlanacağını haber verdi.  Sonrasında 2015 yılında İran’da Kürdistan Üniversitesinde Kürt Dili ve Edebiyatı Bölümü kuruldu ve öğrenci alımına başlandı. Konuyu yakından takibe alan İran’ın Azerbaycan Türkleri,  Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı Bölümü’nün kurulması için çeşitli girişimlerde bulundular. Bunun üzerine bu konuyla ilgili olarak İran Ölçme Değerlendirme Kurumu Yüksek Müşaviri Hüseyin Tevekküli bir açıklama yaparak isteyen öğrencilerin Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı ve Kürt Dili ve Edebiyatı Bölümlerine Lisans düzeyinde tercih ve kayıt yaptırabileceklerini ifade etti. 2016 Üniversite tercih formlarında İnsani Bilimler uygulamalı bölümündeki listede bu bölümlerin 31. ve 34. sırada yer aldığına işaret edilerek bu bölümlerin kuruluşunun ilk ciddi sinyalleri verildi. Kısa süre içerisinde yukarıdaki açıklamayla ilgili basına düşen haberleri tashih eden başka bir haber yayınlandı. 13 Ağustos 2016 günü İran’da Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatının Yükseköğretim kurumlarında okutulması hakkında geçtiğimiz günlerde yayınlanan haberlerin tashihi niteliğindeki bu haberde şöyle denildi: “Dün İran’da yayınlanan haberlerde Urumiye Üniversitesinde Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı Bölümüne öğrenci alımı konusunda 2016 yılı İran Üniversite tercih formlarında yer verildiğine dair haberler yayınlanmıştır. Ama İran’daki hiçbir Üniversitenin lisans düzeyinde öğrenim görülen bölümlerindeki listede Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı Bölümüne yer verilmemektedir ve yalnızca “Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı” tercih formlarında formaliteden yer almaktadır”. Urumiye Üniversitesi Edebiyat ve İnsani Bilimler Fakültesinde 7 bölüm bulunduğu ve bu bölümler arasında “Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı” bölümünün yer almadığı görülmüştür. Bunun yanında Senendeç’teki Kürdistan Üniversitesinde “Dilbilim ve Kürt Edebiyatı” Bölümünün bulunduğu, bu bölümde 13 akademisyenin çalışmakta olduğu ve hiç birinin alanının doğrudan Kürt Dili ve Edebiyatı olmadığı tespit edilmiştir.

İran Resmi Makamlarının Açıklamaları: 2016 yılı Eylül ayının son haftasından itibaren Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı Bölümüne öğrenci alımına başlanacak

Yukarıdaki tashih niteliğindeki haberin arkasından İran Eğitim Bilim ve Teknoloji Bakan Yardımcısı Dr. Mocteba Şeriati Niyaser şu açıklamayı yaptı: “2015 yılında İran’da Kürdistan Üniversitesinde Kürt Dili ve Edebiyatı Bölümü kurulmuş ve öğrenci alınmıştır. 2016 yılında Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı bölümü kurulacak, 24 Eylül 2016’dan itibaren öğrenci alınacak, Üniversitelerin bu bölüme öğrenci alımı için duyuru yapmaya hazırlanmaları gerekir ve Bakanlık bu işi hızlandırmaya hazırdır. Ayrıca şimdilik Zencan, Erdebil, Urumiye ve Tebriz’in yer aldığı 3. bölge üniversitelerinden yalnızca Tebriz Üniversitesinin Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı bölümüne öğrenci alımı için duyuruya hazır durumdadır.”

İran Halkının İran Üniversitelerinde Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı Bölümünün Kurulmasına Verdiği Destek: Merend Örneğ

16.08.2016 tarihinde Telegram üzerinden Tebriz’in Merend’den ilçesinden 36 kişinin adıyla (imzasıyla) Merend-Culfa milletvekili Muhammed Hasan Nejad’a İran’da Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı bölümünün açılmasını isteyen bir mesaj-dilekçe gönderilmiştir. Bu mesaj-dilekçede Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı bölümünün “2016 İran Üniversite Tercih Kitapçığında” tercih edilecek bölümler arasında 31. sırada gösterildiği halde tercih formunda hangi üniversitelere kaç kişi alınacağı ve tercih kodunun kitapçıkta yer almadığı belirtilmiştir. Bununla birlikte tercih kitapçığında 34. sırada Kürt Dili ve Edebiyatı Bölümü’nün yer aldığı ve tercih formunda Senedeç’teki Kürdistan Üniversitesine 40 kişinin alınacağının belirtildiği ifade edilmiştir.  Dilekçe-mesajda durumdan duyulan üzüntü ve rahatsızlık dile getirilmiştir. Dilekçede Merend halkının talebi olarak acilen en azından Tebriz, Muhakkiki Erdebili, Zencan, Uumiye ve Tahran üniversitelerinde ve ayrıca Merend ve Culfa üniversitelerinde Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı bölümünün kurularak öğrenci alımına başlaması istenmektedir. Bu konuda Milletvekili Muhammed Hasan Nejad’ın ilgili bakanlık ve kurumlar nezdinde girişimde bulunması ve sonuç alınması beklenmektedir. (36 kişinin adı liste halinde sıralanmıştır).

Urumiye Üniversitesi’nde Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı Bölümü Açılmayacak:

17 Temmuz 2016 günü, Urumiye Üniversitesi Eğitim Öğretim İşlerinden sorumlu Rektör Yardımcısı, İran’ın Kuzey Batı Üniversiteleri yetkililerinin son toplantısında alınan karara göre, Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı bölümünün 2016-2017 öğretim yılında Tebriz Üniversitesinde açılmasına, Urumiye üniversitesinde ise açılmamasına karar verildiğini açıkladı. Rektör yardımcısı, Urumiye Üniversitesi’nde 2015 yılından beri Türk Dili ve Edebiyatı (Türkiye Türkçesi) bölümüne öğrenci alındığına işaret ederek, başkaca bir Türk Dili ve Edebiyatı Bölümünün kurulmasıyla ilgili çalışmanın olmadığını açıklamıştır. Buna göre 2016-2017 öğretim yılı için İran Üniversite tercih formunun acilen düzeltilmesi gerektiğinden İran Ölçme ve Değerlendirme Kurumu tarafından 17 Ağustos 2016 Çarşamba günü akşama doğru tercih kitapçığının ve formunun yeniden yayımlanması beklenmiştir.

Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı Bölümünü Tebriz Üniversitesinde resmen kuruldu:

İran Ölçme-Değerlendirme Kurumu 18.08.2016 tarihinde 2016-2017 Öğretim yılında Üniversiteye öğrenci alımı için ek tercih kitapçığı ve formu yayınladı. Bu kitapçık ve forma göre Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı Bölümü Tebriz Üniversitesinde kuruldu ve 26094 koduyla gündüz öğretimi için 24 ve 26095 koduyla ikinci öğretim için 16 olmak üzere toplamda 40 öğrenci kabul edeceği açıklandı.

Görüşler:

Bazı milletvekilleri Azerbaycan Türkçesinin ve Kürtçenin Tahran gibi büyük şehirlerdeki üniversiteler yerine bu dillerin yaygın olduğu bölgelerdeki üniversitelerde okutulmasının daha uygun olacağını söylemektedirler. İranlı birçok üniversite yöneticisi ve akademisyen, İran üniversitelerinde İran’ın mahalli dil ve edebiyatlarına ait bölümlerin kurulmasının önemli olduğunu şöyle ifade etmektedirler: “Böylelikle 1979 İran anayasasında yer alan 15. maddenin önü açılarak bu maddeye işlerlik kazandırılmıştır. İran mahalli dil ve kültürlerinin daha bilimsel olarak öğrenilip incelenmesine yardımcı olacaktır.

Tespitler:

Urumiye Üniversitesi Edebiyat ve İnsani Bilimler Fakültesinde 7 bölüm bulunmakta ve bu bölümler arasında “Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı” bölümü yer almamaktadır. Ama Urumiye Üniversitesi Fars Dili ve Edebiyatı Bölümünde Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı dersi haftada 2 kredi seçmeli olarak okutulmaktadır. Tahran Allame Tabatabai Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü (Türkiye Türkçesi) 2003-2004 eğitim öğretim yılından beri öğrenci kabul etmektedir. Bu yıl aynı bölüm, 1. ve 2. öğretimde 15'er tane olmak üzere toplam 30 öğrenci almaktadır. Urumiye Üniversitesi, 2016-2017 eğitim öğretim yılında sınavsız ama daha önce katıldıkları Türkiye Türkçesi kurs belgelerine ve Lise diploma notuna göre Türk Dili bölümüne (Türkiye Türkçesi) 45 öğrenci alacaktır ve 2016 yılı tercih kitapçığında bu bölümün adı yer almaktadır. Aynı şartlarla Isfahan Üniversitesi Ermenice bölümüne 40 öğrenci almaktadır. Senendeç Kürdistan Üniversitesi Kürt Dili ve Edebiyatı Bölümüne Üniversite sınavıyla 40 kişi alınmaktadır. Ayrıca Senendeç’teki Azadi İslami Üniversitesi geçtiğimiz yıllarda programına 2 kredilik seçmeli Kürt Dili ve Edebiyatı dersi koyarak 2016-2017 öğretim yılına kadar yaklaşık 600 öğrencinin bu dersi almasına imkân vermiştir. Bu süreç içinde Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı Bölümünden mezun olanların devletin hangi iş kolunda istihdam edileceği sorusu zihinlere getirilmiş durumdadır.

Sonuç:

Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı Bölümü’ne öğrenci alınacak olmasıyla 1979 İran Anayasasının 15. maddesi çalışır ve uygulanır hale getirilmiştir. Böylece İran Cumhurbaşkanı Hasan Ruhani’nin 2013 yılı Haziran ayında yayınladığı seçim duyurusundaki sözü de yerine getirilmiştir. Zira Cumhurbaşkanı tüm İran vatandaşlarının kendi ana dilleriyle anayasaya uygun olarak üniversitelerde öğretim görebileceklerine dair söz vermiştir. 2003-2004 öğretim yılında İran’da öğrenci almaya başlayan Türkiye Türkçesi ve Edebiyatı Bölümü’nden sonra 2016-2017 öğretim yılında Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı Bölümü’nün de kurulması Türk Dili ve Edebiyatı için yeni bir kazanım olmuştur. Bunun yanı sıra yıllardır Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatı Bölümünün kurulmasını özlemle bekleyen İran’daki Azerbaycan Türkleri kültür, dil ve edebiyatlarını akademik olarak öğrenecek olmanın mutluluğunu yaşamaktadırlar. İran’da Farsçanın yanında Azerbaycan Türkçesi, Kürtçe ve Ermenice gibi mahalli diller ve edebiyatların üniversitelerde okutulması İran’ın iç dengeleri için kültürel siyasal ve nüfus yapısı bakımından önem arz etmektedir. Arıca bu dil ve kültürlere ait bölümlerin Azerbaycan Türklerinin ve Kürtlerin daha yoğun olarak yaşadığı Batı ve Kuzey Batı eyaletlerindeki üniversitelerde kurulması İran için liberalleşmenin başlangıcı sayılabilir. Yine bu durum, İran’ın iç barışı için önemli kamusal kazanım sağlayacaktır. Elbette bu liberalleşmenin hızlanması ve kamusal iç barışın sağlamlaşması için İran Anayasasının 15. maddesine ve buna bağlı diğer maddelere uygun olarak İran içindeki diğer nüfus ve dil gruplarına fırsat verilebilir. Bu çerçevede Kuzey Horasan, Bocnurd ve Gülistan eyaletlerindeki üniversitelerde Türkmen Türkçesi ve Edebiyatı; Şiraz ve çevresindeki üniversitelerde Kaşkay Türkçesi ve Edebiyatı bölümleri kurulabilir veya ilk başta seçmeli ders olarak okutulabilir.