İran’ın Kuzey Makedonya’daki güncel kültürel varlığını anlamak için İran ile eski Yugoslavya’nın bir parçası olan Makedonya Cumhuriyeti arasındaki kültürel bağlara bakılmalıdır. Dört sayısı Arnavutça olarak da yayımlanan Belgrad’daki Sırpça “Nur” kültür dergisinden daha önce bahsedilmişti. Üsküp ve Tetova’dan bazı Arnavut entelektüellerin 1990’lı yıllarda bu dergi ile ilişki içinde oldukları tespit edilmiştir. İslamcılığa meyilli bu entelektüeller, İran İslam Devrimi’nin ve lideri Ayetullah Humeyni’nin söylemlerinden etkilenmiştir. Bu entelektüeller, faaliyetlerinin bir parçası olarak Tetova’da “Zehra” adlı bir yayınevi kurmuştur. Bu yayınevinin ana odağı meşhur İranlı entelektüel Ali Şeriati’nin eserlerini tercüme etmek ve yayımlamak olmuştur. İslamcı ve solcu akidelere sahip bir entelektüel olarak tasvir edilen Şeriati’nin fikirleri ve eylemleri, 1979 yılında İslam Devrimi’ni gerçekleştiren birçok İranlı gence ilham vermiştir. Şeriati’nin fikirleri, Arnavutçaya çevrilen kitapları aracılığıyla Makedonya’nın Arnavut bölgelerinde de İslamcı eğilimlerin yayılmasında ve güçlenmesinde etkili olmuştur.

Makedonyalı entelektüellerin Şeriati dışındaki İranlı Şii din adamı ve düşünürlere ilgi göstermemesi kayda değer bir tutumdur. Bu durum, Makedonyalı entelektüellerin dinî bir inanç olarak Şiiliğe fazla ilgi göstermediği kanısını uyandırmaktadır. Kaldı ki bu entelektüellerin ancak birkaçı Şiiliği benimsemiştir. Makedonya’da Şiiliği kabul edenlerin sayısı çok az olup bu Şiiler, Kosova’daki Şiiler gibi birleşik bir topluluk oluşturamamışlardır. Buna rağmen Nur dergisi ve Zehra yayınevi, Kuzey Makedonya’da Şiilik tohumları ekmeyi başarmıştır. Bu kuruluşların faaliyetlerinin sonucu olarak dielli.net dijital kütüphanesi kurulmuştur.

Arnavutça ilk dijital kütüphanelerden biri olan dielli.net, kurulduğu günden bu yana Arnavut toplumunda İslam ve şarkiyat literatürü adına önemli bir külliyatı barındırmıştır. Buradan ücretsiz olarak indirilebilecek yazı ve kitapların çoğu Şii yazarlar tarafından kaleme alınmıştır. Dikkatle bakıldığında bu sitenin yöneticilerinin önceleri Şeriati, Murtaza Mutahhari ve Seyyid Hüseyin Nasr gibi entelektüel profili yüksek olan kişilerin yayınlarını ulaşılabilir hâle getirdiği görülmektedir. Son yıllarda ise bu kütüphanede Ayetullah Humeyni’den etkilenen Şiilerin yayınları ve çalışmaları ile karşılaşılmaktadır. Buradan hareketle, bu dijital kütüphanenin İslamcı ve entelektüel bir profilden mezhepçi ve teolojik bir Şii İslam profiline dönüştüğü söylenebilir. Bu dijital platform aracılığıyla, Şii mezhepçi ideoloji ve söylemlerin propagandası yapılarak bunların Arnavutluk toplumuna nüfuz etmesi sağlanmaya çalışılmıştır. Üstelik bütün bu faaliyetler, Hz. Muhammed’in ailesi olan ehlibeyt adına yürütülmektedir.

Yakın zamanda, Kuzey Makedonya’da İran’ın maddi desteğiyle Kültür ve Bilim Kurumu (GNOSA Foundation) adlı bir kuruluş tesis edilmiştir. Bu Kurum, Almanya’da yaşayan Tetovalı genç bir entelektüel olan Numan Mustafa tarafından kurulmuş olup yine aynı kişi tarafından yönetilmektedir. Esasen GNOSA Kurumu, Balkanlar’daki Şii çevreler tarafından Ayetullah Humeyni’nin Balkan bölge temsilcisi olarak tanınan Akbar Eydi’nin desteğiyle tesis edilmiştir. Akbar Eydi, Bosna-Hersek’in başkenti Saraybosna’da “Molla Sadra Kurumu”nun (Mulla Sadra Foundation) on yıllarca liderliğini yapmış Şii bir din adamıdır. Ayrıca GNOSA Kurumu Akbar Eydi tarafından Ramazan ayında verilen dersleri de Arnavutçaya tercüme etmiştir. Bu Kurum da İran’ın Balkanlar’daki diğer Şii kuruluşları gibi ehlibeyti merkeze alan bir profil çizmektedir. Kurumun amacı “GNOSA Kurumu, ehlibeytin aydınlık geleneğinden yararlanarak İslam’ın en yüksek entelektüel ve manevi değerlerini sunmayı hedeflemekte olup bütün düşünce okullarıyla etkileşim içinde olabilecek çoğulcu bir dünya görüşünü devam ettirerek özgür ve ilerici bir toplumun yanında bilinçli bireylerin yaratılmasına katkıda bulunmayı amaçlamaktadır.” ifadeleriyle açıklığa kavuşturulmuştur.

Arnavutça basılan tercüme ve telif eserler ile kurumun bütün diğer faaliyetleri Şii içeriğe sahip olsa da kurumun liderleri, entelektüel faaliyetlerinin ehlibeyt perspektifine göre gerçekleştirildiğini ifade etmektedir. Arnavutların dinî geleneklerinde yeri olan ehlibeyt kavramının, Şii mezhepçi söylemin Arnavut toplumuna yerleştirilmesi için bir araç veya köprü olarak kullanıldığı anlaşılmaktadır.
GNOSA Kurumu, bugüne kadar Murteza Mutahhari, Muhammed Hüseyin Tabatabai, Seyyid Muhammed Rezevi gibi İranlı Şii yazarların birçok kitap ve makalesini yayımlamıştır. Kuruma bağlı olan ve genellikle İranlı Şii yazarlardan oluşan “Mejdani” dergisi, yılda dört defa yayımlanmaktadır. Bu dergide yayımlanan yazıların çoğunda Şiilik ruhu ile Şiiliğin tarihsel ve sosyal bakış açısı dile getirilmektedir. Bu Kurumun hedefleri arasında Kosova’daki Yakova şehrinin tekke ve tarikatlarına ulaşmak da bulunmaktadır. GNOSA Kurumu, Kosava’nın tekke ve dervişleriyle birlikte birçok panel ve seminer düzenlemiştir. Yakova’daki Bektaşi tekkesinde düzenlenen “Kerbela ve İmam Hüseyin” semineri, bu tür faaliyetlere örnek olarak gösterilebilir. Bu seminerlerde tarikat kavramları ve bazı hadiseler, Şii anlatının perspektifinden yorumlanmaktadır. Örnek olarak Kerbela Hadisesi Balkanlar’daki derviş ve tekkelerin geleneğinde olduğu gibi irfani ve manevi açıdan değil siyasi ve devrimci bir perspektifle açıklanmaktadır. Bir diğer deyişle, her ne kadar ilgili kavram ve hadiselerin Balkanlar’daki tekkelerde ideolojik ve mezhepçi bakıştan ziyade metafizik bağlamda yorumlandığı bilinse de GNOSA Kurumunun temsilcileri, bu seminerlerde Şii bakış açısını empoze etmektedir.

İran ilginç bir biçimde Kuzey Makedonya’da iki farklı düzeyde faal olmuştur bir yandan Kuzey Makedonya’daki Arnavutlar ile kültürel ve dinî bağlar geliştirirken diğer yandan Makedonya tarafı ile siyasi ve ekonomik ilişkiler geliştirmiştir. Bu durum, Arnavut parti ve siyasetçilerin sahip oldukları Avrupa-Atlantik yöneliminden dolayı İran ile yakınlaşma niyetleri olmadığının kanıtı niteliğindedir. Bu arada, Makedonya’nın Rusya ve Sırbistan’a yakın siyasi kanadı ise İran İslam Cumhuriyeti ile iş birliğine daha açık olmuştur.

İran; etkisinin azlığı, Kuzey Makedonya’daki zayıf varlığı ve ekonomik kriz gibi nedenlerden dolayı bu sene Üsküp’teki elçiliğini kapatıp bütün siyasi faaliyetlerine son vermiştir. Ancak İran, kültürel ve dinî alanda yerli kurum ve kuruluşlar aracılığıyla etkisini artıracaktır. Kuzey Makedonya’daki kültürel aktiviteler, Balkan veya Batı ülkeleri tarafından fonlanmaya devam edecektir.