Koronavirüs ile Mücadelede İran'ın ‘Mali Destek Paketi’

Koronavirüs ile Mücadelede İran'ın ‘Mali Destek Paketi’
Yazı boyutunu buradan ayarlayabilirsiniz

Tüm dünyayı derinden sarsan ve küresel düzeni yeniden şekillendireceği öngörülen koronavirüs, ilk olarak Çin’de ortaya çıktı ve kısa sürede yayıldı. Dünya Sağlık Örgütü tarafından “pandemi” olarak ilan edilen bu salgın, dünya genelinde şu ana kadar binlerce insanın hayatına mal oldu. İran’da resmî olarak ilk koronavirüs vakası 19 Şubat’ta Kum eyaletinde kayıtlara geçti. İran Sağlık Bakanlığının verilerine göre 11 Nisan 2020 itibari ile enfekte olan kişi sayısı 70.029’ken hayatını kaybedenlerin sayısı 4.357 kişiye ulaştı. Ancak birçok uzman gerçek rakamların resmî rakamlardan fazla olduğunu iddia etmektedir.

Ülke ekonomisi için büyük öneme sahip olan Nevruz tatilinin koronavirüs salgınından olumsuz etkilenmesinin yanı sıra birçok küçük ölçekli iş yerinin cirosunda da ciddi azalma gözlendi ve hatta bazı iş yerleri kapandı. Diğer taraftan yaptırımların etkisinde kalan ilaç sektörü de salgından olumsuz etkilendi. Bu durum yüksek ölüm oranına yol açan salgının durdurulabilmesi için ihtiyaç duyulan tıbbi malzemelerin karşılanamayacağını göstermektedir. İran’da mart ayında koronavirüsün insani krize dönüşmesinden sonra yetkililer geç de olsa virüsün yayılmasını azaltmak amacıyla önlem ve tedbirler için birtakım adımlar attı.

Hükûmetin Mali Destek Paketi Nedir?

İran Cumhurbaşkanı Hasan Ruhani 28 Mart’ta koronavirüs ile mücadele etmek için 100 trilyon tümen (23,8 milyar dolar) mali destek paketi adı altında ek bütçe ayrıldığını belirtmişti. Tablo 1’de gösterildiği gibi tahsis edilen ek bütçe iki bölüme ayrılmaktadır. İlk olarak 25 trilyon tümen (6 milyar dolar) hibe olarak yaklaşık 3 milyon kişiye ve 4 milyon aileye, Sağlık Bakanlığına ve İşsizlik Sigorta Fonuna ayrıldı. Geri kalan 75 trilyon tümen (17,8 milyar dolar) ise koronavirüsten dolayı zarara uğramış sektörlere bankalar üzerinden kredi ve mali imkân olarak sağlanacak. İranlı yetkililer, yardım veya hibe olarak tahsis edilen 6 milyar doların 1.1 milyar dolarının İran Ulusal Kalkınma Fonundan temin edileceğini belirtti.

Tahsis edilen ek bütçe veya mali destek paketinin ülkenin ekonomik birimlerine ve halk kesimine nasıl dağıtılacağının detayları şu şekildedir: İlk olarak 3 milyon kişi ve 4 milyon aileye 8 trilyon tümen (1,9 milyar dolar) nakit ödeme öngörülmektedir. Düşük gelirli 3 milyon kişiye 4 ay boyunca 200 bin tümen nakit ödeme yapılacaktır. Bununla birlikte orta gelirli 4 milyon aileye geçimleri için bankalar üzerinden 2 milyon tümene kadar maddi imkân sağlanacaktır. Ayrıca Sağlık Bakanlığı ve ilgili birimlerine 12 trilyon tümen (2,9 milyar dolar) ödenek ayrıldığı belirtilmektedir. Bu bağlamda koronavirüs hastalarının %90’ının sigorta masrafları hükûmet tarafından karşılanacaktır.

19 Şubat’ta hükûmet, koronavirüs ile mücadele etmek için farklı sağlık birimlerine 3,610 milyar tümen (859,5 milyon dolar) ek bütçe tahsis etmişti. Koronavirüs nedeniyle işlerini kaybeden özellikle hizmet ve turizm sektöründe çalışanlar ve işçiler için İşsizlik Sigorta Fonuna 5 trilyon tümen (1,2 milyar dolar) ödenek tahsis edilmiştir.

Son olarak salgından etkilenen ekonomi sektörüne tahsis edilen ödenek ise 75 trilyon tümen (23,8 milyar dolar) olarak belirlenmiştir. İranlı yetkililer, hükûmet tarafından ilan edilen 100 trilyon tümen mali destek paketin 25 trilyon tümeninin ulusal kaynaklardan karşılandığını, geri kalan 75 trilyon tümenin de bankacılık sistemi üzerinden salgından etkilenen sektörlere %12 kâr oranıyla kredi şeklinde tahsis edileceğini belirtmektedir. 24 ay vadeli olan bu kredinin, çalışanlarının işlerine son vermeyen firma ve iş yerlerine verileceği açıklamasında bulunuldu.

Hasan Ruhani’nin açıkladığı mali destek paketi Tablo 1’de gösterilmiştir:

Tablo 1: Koronavirüs ile Mücadele İçin Ayrılan Ek Ödenekler

Ödenek Ayrılan Kalemler Tahsis Edilen Bütçe Miktarı (Trilyon Tümen) Tahsis Edilen Bütçe Miktarı (Milyar Dolar)
3 milyon kişiye ve belirlenen 4 milyon aileye nakit ödeme sağlanacak 8 1,9
Sağlık Bakanlığına ve ilgili birimlerine ayrılan ödenek 12 2,9
İşsizlik Sigorta Fonuna tahsis edilen ödenek 5 1,2
Salgından etkilenen ekonomi sektörüne tahsis edilen ödenek 75 17,8
Toplam: (A+B+C+D) 100 23,8

Not: 1 ABD doları 4.200 tümen değeri dikkate alınarak hesaplanmıştır.

 

İran’da Koronavirüsün Ekonomiye Vereceği Olası Zararlar

ABD’nin 8 Mayıs 2018’de Nükleer Anlaşma'dan çekilmesi ve İran’a yönelik “maksimum baskı” politikasını uygulamaya başlamasından bu yana ülkenin can damarı olan petrol gelirleri oldukça sert bir şekilde düştü. 2019’da İran’ın ekonomik büyümesinde %7,5 azalmaya yol açan yaptırımlar aynı zamanda 2019’da dış ticarette %50 azalmaya, enflasyon oranının %20’den %38’e yükselmesine ve işsizlik oranının %18’e kadar çıkmasına sebep oldu. Bu verilerler koronavirüs salgınının dünya ticaretini talep yönlü daraltıcı etkisi birleşince İran'daki ekonomik tablo daha da kötüye gitti. İlk olarak salgının ortaya çıkmasından bu yana özellikle hizmet ve turizm sektörünün ciddi anlamda olumsuz etkilendiği gözlemlenmektedir. İkinci olarak İran’ın dış ticareti ve temel malların fiyatları salgından olumsuz etkilenmiştir. Yaptırımların gölgesinde Orta Doğu’da salgının merkezi olarak tanımlanan İran, koronavirüs salgınıyla mücadelede insani krize doğru gitmektedir. Ülkelerin İran ile sınır kapılarını kapatması ülkenin dış ticaretini, döviz rezervini, ürün fiyatlarını, miktarını ve bunlarla birlikte sağlık sektörünün ihtiyaç duyduğu tıbbi malzeme ve ilaç sektörünü olumsuz etkilediği görülmektedir.

İranlı yetkililer, salgınının üretim sektörünün ve iş gücünün %15’ini olumsuz etkilediğini iddia etmektedir. Ancak bu rakamın daha da artacağı tahmin edilmektedir. Koronavirüs pandemisinin İran'ın GSYH’sinin %2-3 azalmasına yol açabileceği ve virüs nedeniyle ekonominin 20-30 milyar dolar zarara uğrayacağı ve en ağır darbenin hizmet sektöründe yaşanacağı tahmin edilmektedir. Zira perakende satış, ulaştırma ve sanayinin GSYH içindeki payı oldukça yüksektir ve İran’ın ekonomisinin dörtte birini oluşturmaktadır.

Virüs herhangi bir sosyal tabaka fark etmeksizin yayılıyor ancak halkın en yoksul ve ekonomik açıdan en savunmasız kesiminin daha fazla zarar göreceği aşikâr. Bununla birlikte koronavirüs orta gelir ve işçi sınıfına özellikle serbest çalışanlara ve kentsel alanlarda sendikasız işçilere muazzam bir yük yükleyecektir.

İran Merkez Bankası, salgının patlak vermesinden doğrudan etkilenen işletmelerin bir listesini yayımladı. Bu işletmelerin mali destek almak için bankalara başvurabileceği belirtildi. Listede gıda hazırlama ve dağıtım merkezleri, restoranlar, çayhaneler vb. diğer merkezler de dâhil olmak üzere; turizm merkezleri, oteller, hanlar, pansiyonlar, yol rekreasyon ve hizmet merkezleri de bulunmaktadır. Ayrıca Sanayi Bakanlığı tarafından belirlenen diğer işletmelerin; şehir içi veya şehirlerarası hava yolu, demir yolu ve kara yolu taşımacılığı; seyahat acenteleri, hazır giyim üretim ve dağıtım birimleri; çanta ve ayakkabı üretim ve dağıtım birimleri; kuru yemiş ve kuru meyve dağıtıcıları, şekerlemeler, dondurma ve meyve suyu satış yerleri; spor ve dinlenme merkezleri, kültür ve eğitim merkezleri ve el sanatları üretim ve dağıtım merkezlerinin de salgından etkilendiği belirtilmiştir.

Diğer bir önemli husus ise enflasyon oranlarının tipik olarak bahar döneminde yaptırımlar ve salgından dolayı yükselecek olmasıdır. İstatistiklere göre İran’ın 1399 Bahar Dönemi'nde petrol dışı ihracatının %20-30 oranında düşeceği tahmin edilmektedir. Bunlarla birlikte işletme ve üretim birimlerinin mecburi kapatılmasından dolayı hükûmetin vergi gelirlerinin azalacağı, salgınla mücadele harcamalarının artacağı ve salgının doğrudan firmaları ve sermaye piyasasını olumsuz etkileyeceği öngörülmektedir.

Hükûmet tarafından açıklanan mali destek paketi için öngörülen 23,8 milyar dolar kaynağın nereden ve nasıl temin edeceği konusu önemlidir. Zira hükûmet, yaptırımlardan dolayı kaynak temininde ciddi anlamda sorunlarla karşı karşıyadır. Bundan dolayı özel sektöre özellikle bankalara borçlanmaya yönelmiş durumda. Nitekim en son açıklanan mali destek paketin %75’inin bankalardan borçlanılarak yürürlüğe gireceği tahmin edilmektedir. Hükûmetin, Aralık 2019’un sonuna kadar bankalardan aldığı toplam borç bir önceki yıla göre %15 artışla 111 trilyon tümeni (26,4 milyar dolar) geçmiştir.

Sonuç olarak Orta Doğu'da koronavirüs salgınından en çok etkilenen ülkeler arasında olan ve yaptırımlar nedeniyle zaten darboğazda olan İran'da bu salgının etkilerinin önümüzdeki günlerde katlanarak artacağı tahmin edilmektedir.