Mehdi Bazergan: Siyasetin Gölgesinde Kalmış Bir Hayat

Mehdi Bazergan: Siyasetin Gölgesinde Kalmış Bir Hayat
Yazı boyutunu buradan ayarlayabilirsiniz

Modern İran tarihi, siyasi motivasyona sahip mühendislerin ve teknik eğitim almış kişilerin siyasi alanda sıkça görüldüğü bir platform olmuştur. Mehdi Bazergan, mühendislik geçmişinin haricinde uzun yıllar süren siyasi faaliyetleri ve akademik yayınlarıyla bu durumun bir örneğidir. 1979’da gerçekleşen İslam Devrimi’nden sonraki ilk başbakan olsa da onun İran’da siyaset sahnesine çıkışı daha erken bir zamana tekabül etmekte ve 1952 yılında Dr. Muhammed Musaddık’ın kabinesinde kısa süreliğine ifa etmiş olduğu kültür bakanı yardımcılığı görevine dayanmaktadır. Bazergan, bu tarihten 1995 yılındaki ölümüne kadar aktif bir politikacı, teorisyen ve kendisini ülkesine adayan bir yazar olmuştur. Yine de onun akademik faaliyetleri, teorileri ve eserleri genellikle siyasi kimliğinin gölgesinde kalmıştır. Bazergan’ın hayatının tarafsız bir şekilde değerlendirilmesi, onun çok yönlü görüntüsünü tasvir etme ve yaptığı icraatların az bilinen yönlerini incelemeyi gerektirmektedir. Yazıda ilk olarak sosyal meselelerle ilgili çalışmaları daha sonra dinî eserleri ve son olarak da mühendislikle alakalı çalışmaları ele alınacaktır.

Sosyal Bilimci Olarak Bazergan

1928’den 1995 yılına kadar Bazergan tarafından yayımlanan 300’den fazla listelenmiş olan kitap, makale ve risale bulunmaktadır. 70 yıla yakın yazarlık hayatı ve çok sayıdaki eserleri dahi Bazergan’ın seçkin akademik hayatının birer göstergesidir. Bazergan’ın eserleri sosyal bilimler alanında multidisipliner bir niteliğe sahiptir. Bazergan; sosyal, ekonomik ve siyasi meseleleri kapsayan çok geniş bir yelpazede yazmış ve Müslüman toplumların neden geri kaldığı, devrimlerin geleceği, sol hareketler ve İslami ekonomi yaklaşımları gibi çeşitli konuları teorize etmiştir. Mehdi Bazergan’ın yakın zamanda yayımlanan 1960 ve 1970’li yıllara ait ve diğer eserlerine nazaran daha az popüler olan iki çalışması, dünya görüşünü anlamak adına oldukça önemlidir. Bunlardan birincisi 1960’lı yıllarda hazırlanmış ve yönetim biçimleriyle ilgili olan “Taârif-i Hukumat ez Payin” (Aşağıdan Yönetişim) adlı kısa makaledir. Bazergan, bu eserde Pehlevi yönetimindeki yozlaşmayı gözler önüne sermektedir. Ayrıca hanedanın aldığı dış desteği de eleştirerek milliyetçi bir görünüm çizmektedir. Bu makalede Bazergan, despotik ve yozlaşmış yönetişimle mücadele etmek için küçük, etkili ve daha da önemlisi politik olmayan “vahidha-yi demokratik” (demokratik birimler) oluşturup kültürel toplantılar ya da dua meclisleri gibi ortak etkinlikler aracılığıyla demokrasinin uygulandığı tabandan bir hareket önermektedir.

İkinci örnek ise Mehdi Bazergan’ın 1970’li yıllarda tutuklu olarak Kasr Hapishanesinde kaldığı dönemdeki notlarına dayanan Zindan-i Kasr (Kasır Hapishanesi) başlıklı kitaptır. Bazergan’ın bahse konu eserdeki Küba Devrimi ve Hindistan Bağımsızlık Hareketi’ne dair analizleri, kendisinin bu hareketlere duyduğu sempatisini ve söz konusu toplumlarla ilgili derin bilgisini ortaya koymaktadır. Zira kendisi, bu hareketlerin liderleri olan Gandi ve Castro’yu överek Hindistan ve Küba halklarının mücadelelerini dış tahakküme karşı bir “ulusal kurtuluş” hareketi olarak yorumlamıştır.

Din Âlimi Olarak Bazergan

Mehdi Bazergan, Batı temelli bir eğitim almış olmasına rağmen ne koyu bir Batı sempatizanı ne de komünizmin savunucusu olan nadir entelektüel isimlerden biridir. Zira siyasi ideolojisi benzersiz, yerel ve kendi düşüncelerinin ürünü olan bir yapıya sahiptir. Ayrıca İslam’ı ve İslam’ın siyasi pratiklerini reddeden Doğu-Batı ikilemi içerisinde sıkışıp kalmış birçok çağdaş entelektüelin aksine Bazergan, İslam’ın müterakki bir din olduğunu savunan düzinelerce kitap yazmış, ilk akademik çalışmalarında dahi bilim ve din sentezini teorize etmiştir. Bununla birlikte Bazergan’ın İslam’a karşı olan tavrı hayatının son yıllarına doğru kademeli olarak değişim gösterse de yine de eserlerinin çoğunluğu din ve dinî öğretilere odaklanan bir seyir çizmiştir. Dinî metin olarak öne çıkan en mühim çalışması 1960’lı yıllarda kaleme aldığı üç cilt ve 500 küsur sayfadan oluşan Amuzesh-e Quran (Kur’an Öğretisi) adlı çalışmasıdır. Bu üç ciltlik seri aslında Kur’an’ın bir eğitmene gerek kalmaksızın basit metotlar kullanılarak anlaşılabileceği düşüncesini taşıyan son derece özgün kendi kendine öğrenme fikrini ortaya koyan bir eserdir. İfade edilen dönemde eğitim materyallerine erişimin kısıtlılığından dolayı Bazergan’ın bu eseri on yıllar boyunca İranlıların dinî eğitimde kullandığı etkili kaynaklardan biri olmuştur. Dahası Bazergan, bu seriye ek olarak etkisi 1979 İslam Devrimi’nin hem öncesini hem de sonrasını kapsayan iki ciltten oluşan Seyr-e Tahavvul-i Quran (Kur’an’ın Evrimi) ve üç ciltten oluşan Bazgasht be Quran (Kur’an’a Dönüş) adlı çalışmaları kaleme almıştır.

Mühendis Olarak Bazergan

Din, siyaset ve bunların uygulanması gibi konularla ilgili onlarca esere ek olarak Bazergan, kendi alanında da çeşitli kitaplar yazmış saygın bir mühendistir. Kendisi yaklaşık yedi yıl boyunca Fransa’da eğitim alarak École Centrale Paris’ten mezun olmuştur. Daha sonra İran’a dönen Bazergan, akademik çalışmalarına devam etmiş ve birkaç yıl içerisinde Tahran Üniversitesi Mühendislik Fakültesinde dekan olarak çalışmaya başlamıştır. Bazergan’ın mühendislikle alakalı makale ve kitaplarının çoğu yağış süreçleri, hava hareketleri ve güneş enerjisinden ısı elde etme gibi geniş yelpazeye sahip bilimsel konuları kapsamıştır. Mehdi Bazergan Kültür Vakfı1, bahsi geçen bu makale ve kitapları bir araya toplayarak 500 sayfalık bir cilt olarak yayımlamıştır.

Sonuç

Mehdi Bazergan, aktif ve uzun bir kariyere sahip olduğundan dolayı modern İran tarihinin en çok tartışılan siyasi figürlerinden biridir. Ne yazık ki siyasi kariyeri ve ideolojik düşünceleri kendisinin literatürdeki mevcudiyetini ve akademik yaşamını gölgede bırakmıştır. Zira siyasi aktivistliğinin yanı sıra sosyal bilimler alanında 300’ü aşkın eser kaleme almış, dinî ilimlere önemli katkılarda bulunmuş ve mühendislikle alakalı akademik makale ve kitaplar yazmıştır. Dolayısıyla Bazergan’ın bilimsel çalışmalarını incelerken kendisinin yaşamını, ideolojisini ve duruşunu anlayabilmek için daha geniş bir perspektife sahip olmak gerekmektedir. Mehdi Bazergan Kültür Vakfı  sayesinde kendisine ait eserlerin çoğu listelenmiş, belgelenmiş ve elektronik olarak yayımlanmıştır. Tüm bunlar modern İran tarihi üzerine çalışan araştırmacılar için kaynak temini açısından mükemmel bir fırsat sunmaktadır.


1 https://bit.ly/33WewQh

Not: Metnin orijinali için bkz. https://www.iramcenter.org/en/mehdi-bazargan-the-life-of-a-scholar-overshadowed-by-politics/