Ansiklopediler hazırlandıkları çağın; ilim, kültür, sanat ve teknik gibi farklı dalların tamamıyla veyahut da bir kısmıyla ilgili şahıs, eser, coğrafî bölge, devlet, grup, kurum ve kuruluşların tanıtımı veya kelime, kavram, vakıa ve konuların açıklanması gibi çeşitli bilgilere belirli bir sistem içinde yer verir. Alfabetik ve sistematik düzenlemeleriyle farklı konulardaki bilgilere kısa sürede ulaşmaya yarayan ansiklopediler bilhassa günümüzde, çok sayıda ilim adamının uzun süren sistemli çalışmaları sonucu ortaya çıkan hacimli ve kapsayıcı nitelikteki büyük eserlerdir. 1908-1938 yılları arasında Avrupalılar tarafından İngilizce, Fransızca ve Almanca yayımlanan İslâm Ansiklopedisi de bu alanda oluşturulmuş bir eserdir. Eseri oluşturan kimselerin oryantalist olması hasebiyle bu ansiklopedi çokça tenkide maruz kalmıştır. Ayrıca eserde İslamiyet’e ve İslam dünyasının önemli bir unsuru olan Türk dünyasına ait bilgiler genellikle kısa, noksan ve bazen de hatalı verilmiştir. Bu ve benzeri nedenlerden dolayı yeni bir İslam ansiklopedisine olan ihtiyaç İslam dünyasında iyice hissedilmeye başlanmış ve Türkiye Diyanet Vakfı öncülüğünde İslâm Ansiklopedisi hazırlanmıştır.¹ Bu eser önemli bir çalışma olarak karşımıza çıkan ve Müslümanlar tarafından hazırlanan hem madde listesi hem de içerik ve üslup açısından özgün, telif niteliği taşıyan ilk eserlerden biridir. İslâm Ansiklopedisi İslam bilimleri açısından da temel bir kaynak eser niteliğindedir. İslam’la ilgili ilim, tarih ve medeniyete ait 20.000’den fazla madde içeren Ansiklopedi; İslami ilimlerin farklı disiplinleri açısından da önemli bilgiler ihtiva etmekte ve alanın uzmanlarınca ilk başvuru kaynaklarından biri olarak kullanılmaktadır. Eser günümüzde online erişime açıktır. Bu sistem üzerinden konu başlıklarına göre arama yapılabilir ve aranan konuyla ilgili maddeler de sayfanın sağ tarafında görülebilir.

İslam Ansiklopedisi'nde, Şia ile ilgili madde başlıklarının genel dağılımı Tablo 3’te görüldüğü gibidir. Bu tabloya göre Ansiklopedi'de Şia konulu yaklaşık 300 madde başlığı bulunmaktadır. Tespit edilen bu maddeler içerisinde şahıslarla ilgili madde başlıklarının sayıca ön plana çıktığı, yer ve vakıa isimlerinin ise sayıca gerilerde kaldığı görülmektedir.

Dinî Şahsiyet, Müellif ve Âlimler

Bu başlık altında Şiiliğin farklı kollarına mensubiyeti olan Şii şahıslara yer verilmiştir. Bu şahısların yanı sıra tarihte var olup olmadığı dahi tartışmalı olan ancak Şiiliğin ortaya çıkmasında etkisi olduğu savunulan Abdullah b. Sebe gibi birtakım ihtilaflı şahıslar da yer almaktadır. Bu şahısların yaşadıkları zaman dilimleriyle ilgili bir tasnif çalışması yapılmıştır. Tablo 1’de görüldüğü üzere Ansiklopedi'de yer alan Şii şahısların çoğunluğu erken dönemde yaşayan kimselerden oluşmaktadır. Bunlar içerisinde ehl-i beytten Hz. Ali, Hz. Fatıma, Hz. Hüseyin gibi kimseler, on iki imamın tamamı, Şerif er-Radî², İbn Bâbeveyh, Ebü’l-Hasan, İbnü’r-Râvendî gibi önemli müellif ve âlimler yer almaktadır.

Tablo 1: Ansiklopedi'de Yer Alan Şii Şahsiyetlerin Yüzyıllara Göre Dağılımı

Aynı zamanda İslâm Ansiklopedisi'nde yer alan Şii şahısları niteliklerine göre tasnif ettiğimizde; imamlar, ehl-i beyt, siyasi şahsiyetler ve fırka liderleri, müellif ve âlimler, râviler ve imamların muasırları gibi başlıklar ön plana çıkmaktadır. Tablo 2’ye göre şahıs sayısının en fazla olduğu başlık “Müelif ve Âlimler” başlığıdır.

Tablo 2: Ansiklopedi'de Yer Alan Şii Şahsiyetlerin Niteliklerine Göre Tasnifi

Mezhep, Fırka ve Devlet İsimleri

Dinin inanç esaslarını veya amelî hükümlerini anlama ve yorumlama konusunda kendine has görüşlere sahip düşünce sistemleri bulunan ve bu görüşler etrafında meydana gelen ekolleşmenin sonucu olarak ilmî ve fikrî birikimi bulunan gruplara mezhep denir. Şia, günümüzde İslam dünyası içerisinde çok sayıda taraftarı bulunan önemli itikadî, fıkhî ve siyasi mezheplerden biri olarak karşımıza çıkmaktadır. Şiilik, İslam mezhepleri içerisinde ortaya çıkışıyla ilgili farklı iddialar bulunan bir mezhep hüviyetindedir. Bu konuya dair Şiilerin ve muhaliflerinin farklı zamanlara tekabül eden iddiaları mevcuttur. Şia, ortaya çıkışından günümüze değin hem kendi içerisinde hem de diğer İslam mezhepleri ile bazı konularda ihtilaf etmiştir. Bu ihtilaflar neticesinde kendi içerisinde de farklı fırkalar ortaya çıkmıştır. Bu fırkaların başında Zeydiyye, İsmailliye ve İmamiyye-İsnaaşeriyye gelmektedir. Ansiklopedi'de bu fırkaların her birine ve Şia’nın aşırı (gulüv) fırkalarından olan Keysâniyye gibi fırkalara da ayrıntılı bir şekilde yer verilmiştir. Safevi ve Fatimi gibi Şia tarihi içerisinde önemlilik arz eden devletler de Ansiklopedi içerisinde yer almaktadır. Eserde bu başlık altında toplamda kırk yedi madde başlığı bulunmaktadır.

Kavramlar

Herhangi bir mezhebin anlaşılmasında, o mezhebin kullandığı kavramlar ve bu kavramlara yüklemiş olduğu anlamlar oldukça önem arz etmektedir. Şia ile ilgili önemli kavramların başında; imamet, ismet, gaybet, takiyye gibi kavramlar gelmektedir. İsmet, imamet ve takiyye gibi kavramlar bazı İslam mezhepleri tarafından da önem arz ettiği için bu kavramlarla ilgili madde başlıklarında da ilgili mezheplerin her birinin görüşlerine ayrıca yer verilmiştir. Beda ve recat kavramlarında ise bu maddelerin künyelerinde Şia vurgulanmamıştır. Ansiklopedi'de yer alan diğer önemli bir kavram ise ehl-i beyt kavramıdır. Bu kavramın tam olarak kimleri kapsadığı konusu Şii ve Sünni âlimlerce bir ihtilaf konusudur. Eserde bu noktaya da değinilmiştir. Yukarıda zikrettiğimiz kavramlar dâhil olmak üzere Şia ile ilgili yirmi sekiz madde başlığı tespit edilmiştir.

Eserler

İslâm Ansiklopesi'nde Şia’ya dair eserlerle ilgili on yedi madde başlığı tespit edilmiştir. Bu eserler arasında en önemlilerinden bir kaçı: İsnâaşeriyyenin imam, âlim ve ileri gelenlerine dair biyografik bir eser olan A‘yânü’ş-Şîa; İmâmiyye Şîası’nın dört temel hadis kitabı olan Kütüb-i Erbaa; Hz. Ali’ye hutbeleri ve yazışmalarından oluşmuş bir eser olan Nehcü’l-Belâga; Şii fırkalar hakkında bilgiler içeren Fıraku’ş-Şîa ve Şia inançlarını ele alan el-İktisâd’tır.

Yer ve Vakıa İsimleri

Ansiklopedi'de Şia ile ilgili en az madde başlığı "Yer ve Vakıa İsimleri" başlığı altında yer almaktadır. Bu başlık altında toplamda on dört madde başlığı yer almaktadır. Gadîr-i Hum ve Kerbela gibi Şiilik tarihinde önemli özelliğe sahip yer isimleri, Şiilerin muharrem ayında toplu matem merasimlerini yaptığı yerlerin genel ismi olan hüseyniyye, İmâmiyye Şîası tarafından imamların oğulları ve torunlarının türbeleri için kullanılan imamzâde gibi önemli mekân isimleri Ansiklopedi'de yer alan maddeler içerisindedir.

Tablo 3: Ansiklopedi'de Yer Alan Şia İle İlgili Maddelerin Genel Dağılımı

Sonuç

Türkiye Diyanet Vakfı tarafından 1988 yılında yayımlanmaya başlanan İslâm Ansiklopedisi önemli bir çalışma olarak karşımıza çıkmaktadır. Ansiklopedi kapsamının genişliği yönüyle araştırmacılara geniş bir bilgi birikimine erişme imkânı sunmaktadır. Eserde yer alan Şiilik konulu maddelerle ilgili genel bir değerlendirme yapacak olursak; madde başlıklarının dağılımı Tablo 3’te de belirtildiği şekildedir. Şahısların sayıca ön planda, yer ve vakıa isimlerinin ise en az madde başlığına sahip olduğu görülmektedir. Şahıslar içerisinde ehl-i beytin ve 12 imamın yanı sıra Ahund Molla, Mâzenderânî, Mirzâ Muhammed Hüseyn Necefî Nâînî, Gülpâyigânî, Humeynî gibi siyasi kimliğiyle öne çıkan kimseler de bulunmaktadır. Mezhep ve devlet isimleri başlığı altında Şiiliğin mutedil kollarının yanı sıra aşırı olanlarına da yer verilmiştir. Ayrıca devlet isimleriyle birlikte Müşa‘şa‘lar gibi Şii hanedan isimleri de yer almaktadır. Kavramlar başlığı altında Şiiliğin temel kavramlarının yanı sıra âyetullah, merci-i taklîd, niyâbet gibi önemli başlıklara da yer verilmiştir. Ansiklopedi'deki Şii müelliflerle ilgili madde başlığı sayısını göz önüne aldığımızda eserlere dair madde başlığı sayısının oldukça az kaldığı görülmektedir. Örneğin Şii ulema için oldukça önemli bir eser olan Sahife-i Seccadiye, nispet edildiği İsnâaşeriyye’nin dördüncü imamı Zeynelabidin ile ilgili madde başlığının altında sadece ismen zikredilmiştir. Yer ve Vakıa İsimleri başlığı altında Şiiler için oldukça önemli olan Samerra, Kum, Necef gibi yerlere de yer verilmemiştir. Ansiklopedi'de yer alan bu maddeler içerisinden bazılarının Şiilikle bağlantılı olduğuna ilişkin bilgiye künyelerinde yer verilirken, bazılarında bu bilgiye yalnızca madde başlığının içerisinde değinilmiştir. Ancak bu tarz eksiklikleri olsa da hem Şiiliğe hem de İslami ilimlere dair binlerce maddeyi içerisinde barındıran TDV İslâm Ansiklopedisi önemli bir başvuru kaynağı olarak karşımıza çıkmaktadır.

¹ Ayrıntılı bilgi için bk. TDV İslam Ansiklopedisi Önsözü

² Şiiler için oldukça önemli kabul edilen ve Hz. Ali’ye nispet edilen çeşitli metinlerden oluşmuş antolojik bir eser olan Nehcü’l-Belâga isimli eserin yazarıdır.