Bölgesel jeostratejik ve jeopolitik önemi her geçen gün artan Zengezur Koridoru ile ilgili 2023 Mayıs-Haziran aylarında, İran’ı doğrudan ve dolaylı olarak ilgilendiren bazı önemli gelişmeler yaşandı.

Zengezur Koridoru ile İlgili Yeni Gelişmeler

1) 25 Mayıs 2023 tarihinde Moskova'da Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin, Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev ve Ermenistan Başbakanı Nikol Paşinyan üçlü bir toplantı gerçekleştirdi. Üçlü toplantıda; Rusya Devlet Başkanı Putin, Azerbaycan ve Ermenistan arasında ulaşım hatlarının açılması konusunda hâlâ çözüm bekleyen sorunların olduğunu itiraf etmekle birlikte, bu sorunların aşılabilecek engeller olduğunu ve bazen bu sorunların kullanılan terminoloji veya algılardan kaynaklandığını beyan etti. Burada terminoloji ile kastedilen taraflar arasındaki "yol" (kontrol noktaları olan geçiş) ve "koridor" (özel rejimli engelsiz geçiş) algılarından kaynaklanan anlaşmazlıklardır. Rusya, Azerbaycan ve Ermenistan liderleri arasında Avrupa Birliği ülkelerinin ara buluculuğu ile yapılan görüşmelerdeki sınır ve güvenlik ağırlıklı gündeme karşılık; kendisinin ulaşım ihtiyaçlarını da göz önüne alarak daha fazla ekonomik ve ulaşım ağırlıklı ajanda ile tarafları bir araya getirmektedir.

2) 2 Haziran 2023 tarihinde Azerbaycan Başbakan Yardımcısı Şahin Mustafayev, Ermenistan Başbakan Yardımcısı Mger Grigoryan ve Rusya Başbakan Yardımcısı Alexey Overçuk’un katılımı ile Moskova'da üçlü çalışma grubu toplantısı düzenlendi. Bu toplantıda, Azerbaycan ve Ermenistan arasında ulaşım bağlantılarının açılması yönünde önemli ilerlemeler kaydedildiği açıklandı. Özellikle Arazdeyen-Culfa-Mehri-Horadiz güzergâhında demir yolu bağlantısının restorasyonu için spesifik adımların atılması konusunda genel bir anlaşmaya varıldığı beyan edildi. Bu arada Azerbaycan Devleti, Zengezur Koridoru projesinin işgalden kurtarılan Karabağ’dan geçen kısmında Horadiz-Cebrail-Zengilan-Ağbent kara yolunun %75’ini; demir yolu hattının ise %40’a yakınını 2023 Mayıs sonuna kadar hızla tamamladı. Yani bir taraftan taraflar arasında zorlu görüşmeler devam ederken bir taraftan da sahada bazı ilerlemeler kaydedilmektedir.

3) 13 Haziran’da gerçekleştirilen Azerbaycan ziyaretinin dönüşünde gazetecilerin sorularını yanıtlayan Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, “Zengezur Koridoru Ermenistan’la ilgili bir sorun değil, İran’la ilgili bir sorun. Burada İran’ın böyle bir tavır içerisinde olması gerek Azerbaycan’ı gerekse de bizi üzüyor. Buna olumlu yaklaşmış olsalar bugün gerek kara yolu gerek demir yoluyla burada Türkiye-Azerbaycan-İran birbiriyle bütünleşmiş olur ve belki de ‘Pekin-Londra hattı’ da açılmış olur.” açıklamasını yapmıştır. Burada hem İran’ı Zengezur Koridoru ile ilgili tutumundan vazgeçirmek için yeni süreçte aktif çalışmaların olabileceğinin hem de aslında bu inisiyatifin Çin ve İngiltere gibi ülkelerin de menfaatine olduğunun mesajı verilmektedir. Bakü ziyareti sırasında Cumhurbaşkanı Erdoğan sıklıkla Orta Koridor ve Zengezur Koridoru ile ilgili mesajlar verdi. Bununla Zengezur Koridoru’nun yeni dönemde Türk dış politikasının üzerinde hassasiyetle durulacak olan öncelikli ve aciliyet kazanan meselelerinden biri olacağı anlaşılmaktadır.

4) Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın, Zengezur Koridoru bağlamında İran’ı odak noktasına alan açıklaması ile eş zamanlı olarak Ermenistan Dışişleri Bakanı Ararat Mirzoyan da yaptığı bir açıklamada; Zengezur Koridoru'nu tıkayan ülkenin Ermenistan değil, İran olduğunu açık şekilde ifade etmiştir. Ermenistan Dışişleri Bakanı, Azerbaycan ile ulaşım yollarının açılmasına ilişkin müzakerelerde ilerleme olduğunu ancak nihai sonuç için henüz çok erken olduğunu vurguladı. Zengezur Koridoru’nun özel statülü koridordan ziyade Ermenistan’ın kontrolünde sadece bir “yol” olması konusunda Ermenistan; İran ve hatta bazı Batılı ülkeler aynı noktadalar ve burada Azerbaycan, Türkiye ve Rusya’dan farklı düşünmektedirler. Buna rağmen Ermenistan Dışişleri Bakanı’nın İran’ı tabiri caizse açık hedef göstermesi; sorumluluğu kendi üzerinden atarak zaman kazanma manevrası ve İran’ın Zengezur Koridoru konusunda Rusya ve Türkiye tarafından ikna edilmesi ihtimaline karşı pozisyon alma hamlesi olarak da değerlendirilebilir. Burada tabii ki Ermenistan provokasyonlarına cevap olarak Karabağ bölgesinde muhtemel askerî hareketlilik, İran-ABD geçici nükleer anlaşmasına yönelik gelişmeler, Çin’in pozisyonu gibi etkenler de göz ardı edilmemelidir.

Zengezur Koridoru ile İlgili Gelecek Senaryoları

1) Çok paydaşlı bölgesel inisiyatif modelinin oluşturulması: Azerbaycan Cumhurbaşkanı Aliyev, 3 Mayıs 2023'te Şuşa'da düzenlenen "Geçmişten Bugüne ve Geleceğe Büyük Avrasya Jeopolitiğinin Oluşumu" konferansında yaptığı konuşmada, daha büyük hacimlerde transit kargo taşımacılığı ile ilgili beklentiler olduğundan Zengezur Koridoru’nun sadece Azerbaycan ve Ermenistan bağlamında bölgesel değil, küresel düzeyde de önemi olduğunu kaydetti. Cumhurbaşkanı Aliyev, Zengezur Koridoru’nun Çin, Kırgızistan ve Özbekistan arasında kurulan demir yolu bağlantısı güzergâhının devamı olduğunu belirtmiştir. Zengezur Koridoru’nun aynı zamanda hem “Kuşak ve Yol” projesinin hem de “Kuzey-Güney Koridoru”nun bir parçası olabileceği fikrini öne sürmüştür. Kuşak ve Yol projesi, Çin’in inisiyatifi olarak 2013 yılında ortaya çıkmıştır ancak bu inisiyatiften malların nihai varış noktası olarak Avrupa da faydalanmaktadır. Uluslararası Kuzey-Güney Ulaştırma Koridoru (INSTC) projesini ise iki önemli bölgesel güç, Hindistan ve Rusya desteklemektedir. Burada, Azerbaycan ve Türkiye’nin ortak stratejisi, Zengezur Koridoru ulaşım ve altyapı inisiyatifinin çok paydaşlı bölgesel inisiyatif modeli ile yürütülmesi olabilir. Yani projede ilgili olan tüm tarafların sürece dâhil edilmesi ile mukavemet noktalarının “etkisizleştirilmesi” stratejisi benimsenmiş olabilir. Türk Devletleri Teşkilatının (TDT) onayladığı "Türk Dünyası 2040 Vizyonu" belgesinde, "çeşitli uluslararası ekonomi platformlarında Zengezur Koridoru’nun ortaklaşa tanıtımı" vurgulanmıştır. Orta Asya Türk Cumhuriyetleri, Çin ve AB ülkelerinin Kuşak ve Yol projesi kapsamında, Rusya ve belki Hindistan’ın ise INSTC kapsamında destek verebileceği Zengezur Koridoru inisiyatifinin gerçekleşmesine ciddi direniş göstermek, İran ve Ermenistan için zor olabilir.

2) Zengezur Koridoru’na yönelik İran’ın olumsuz tutumunun INSTC’ye stratejik ihtiyacı artan Rusya ile dengelenmesi: Zengezur Koridoru’nun ileride INSTC ile entegrasyonu uygulanabilir bir yaklaşımdır. Güneyden kuzeye doğru; yani Hindistan, Güney Asya ve Körfez ülkelerinden İran üzerinden Avrupa’ya doğru hareket eden yükler, belki de İran’a ulaştıktan sonra buradan direkt demir yolu [İstanbul-Tahran-İslamabad (ITI) demir yolu hattı] ve kara yolu ile Türkiye’ye ve buradan Avrupa’ya ulaştırılacak. Fakat kuzeyden güneye doğru, yani Rusya’dan hareket eden yükler, Azerbaycan’a ulaştıktan sonra varış noktasına göre bunların bir kısmı Zengezur Koridoru ile Ermenistan ve Türkiye’ye ve buradan da Irak, Suriye ve diğer Orta Doğu ülkelerine yönelecektir. Bir kısmı ise güneye doğru yolculuğunu devam ettirerek İran, Basra Körfezi, Hindistan ve Güney Asya piyasalarına ulaşacaktır. Bu senaryo gerçekleşirse Zengezur Koridoru sadece Hazar Geçişli Uluslararası Doğu-Batı Orta Koridoru’nun değil, aynı zamanda INSTC’nin de parçası olarak değerlendirilebilir.

Ukrayna savaşının birbirine ekonomik, siyasi ve hatta askerî olarak daha da yakınlaştırdığı Rusya ve İran, rekor hacimlere ulaşan ikili ticaret kapsamında karşılıklı ürün tedariki ve transit taşımacılık amacıyla yeni ulaşım altyapısı ve güzergâhı hamleleri yapmaktalar. Bölgesel jeopolitik açıdan önemli olan bir diğer hamle, İran'daki Reşt-Astara demir yolunun Rusya ile ortaklaşa inşa edilmesi yönünde 2023 Mayıs ayında imzalanan anlaşma oldu. Rusya, stratejik önem verdiği INSTC’nin parçası olacak bu ulaşım projesinin finansmanı için 1,3 milyar euro devlet kredisi sağlayacaktır. Stratejik ortaklığı güçlenen Rusya ve İran, INSTC’nin olası üç güzergâhından (1. Azerbaycan güzergâhı; 2. Hazar Denizi güzergâhı; 3. Kazakistan-Türkmenistan güzergâhı) en kısası olan Azerbaycan üzerinden geçiş rotasının aktif kullanılması noktasında mutabıktır. INSTC kapsamında Azerbaycan üzerinden 2023 yılının ilk 5 ayında taşınan yükler, 2022 yılının aynı dönemine kıyasla yaklaşık üç kat fazladır. Böyle bir ortamda Rusya tarafı, uzun vadeli stratejik önem verdiği INSTC’nin önemli bileşeni olan İran tarafını, burada başka bir bileşen olan Azerbaycan tarafından INSTC’ye entegre edilebilecek Zengezur Koridoru’nun gerçekleşmesi konusunda ikna etmek için çabalarını önümüzdeki dönemde daha da artırabilir. Rusya, bu süreci Türkiye ve Azerbaycan ile koordineli bir şekilde yürütebilir ve Zengezur Koridoru’nun geleceği, Türkiye-Rusya-İran üçgeninde şekillenebilir.