Artan İran-Rusya İlişkilerinin Jeoekonomik Boyutu

Artan İran-Rusya İlişkilerinin Jeoekonomik Boyutu
Yazı boyutunu buradan ayarlayabilirsiniz

1 Kasım 2022'de İran ve Rusya Ortak Ekonomik Komisyonu 16. Toplantısı’nın ardından iki devlet, dört iş birliği belgesi imzaladı. Söz konusu belgeler; (1) İran ve Rusya arasındaki ikili ilişkilerin geliştirilmesi için stratejik bir belge, (2) Garmsar-İnçebron Demir Yolu projesinin elektrifikasyonu için kredi anlaşması, (3) sağlık alanında ikili iş birliği mutabakatı ve (4) EPC (mühendislik, tedarik ve inşaat) projelerinin uygulanmasına ilişkin iş birliği mutabakatını içermektedir

İran ve Rusya arasındaki iş birliğinin genişletilmesinin en önemli kısmı, Uluslararası Kuzey-Güney Ulaştırma Koridoru'nun (INSTC) geliştirilmesindeki iş birliğidir. INSTC; Hindistan'ı, Rusya başta olmak üzere Avrasya bölgesine ve nihayetinde Kuzey Avrupa'ya bağlayan İran merkezli, çok boyutlu bir projedir. INSTC'nin kuruluşundan 20 yıl sonra, Rus mallarını taşıyan ilk tren Temmuz 2022'de Kazakistan, Türkmenistan ve İran topraklarından geçerek Hindistan'a ulaşmıştır

Ukrayna Savaşı sonrası yaşanan son gelişmelerle birlikte Rusya'nın, INSTC projesine stratejik bir bakış açısı bulduğunu belirtmekte fayda görülmektedir. Bu kapsamda Rusya Demir Yolları Şirketi, Azerbaycan ile İran arasındaki 164 km’lik Astara-Reşt Demir Yolu projesinin yapımına ve İran’daki Garmsar-İnçebron hattının (495 km) elektrifikasyonuna katılacaktır. Azerbaycan'ın Astara-Reşt Demir Yolu proje finansmanının geri çekilmesi nedeniyle bu projenin uygulanmasında Rusya'nın Azerbaycan'ın yerini alabileceği söylenmektedir. Öte yandan INSTC’nin bir parçası olan Garmsar-İnçebron Demir Yolu, İran'ın transit yollarından biridir ve ülkeyi Amirabad Limanı üzerinden Hazar Denizi kıyısındaki ülkelere bağlamaktadır. Bu proje; 32 istasyon, 95 tünel, 7 cer trafo merkezi, 11 bölüm trafo merkezi, 6 kontak şebeke görev noktası ve diğer elektrik tedarik binalarının elektrifikasyonunu içermektedir. Proje, 1,2 milyar euro'luk Rus kredisi ile gerçekleştirilecektir.

II. Dünya Savaşı sırasında İran, Müttefik Devletlerin Sovyetler Birliği'ne silah, gıda ve ilaç yardımının ulaştırılmasında "köprü" rolünü oynamıştı. Hâlihazırda da İran, Rusya için benzer bir rolü oynamaktadır. Ukrayna Savaşı’ndan sonra Rusya'nın Avrupa ülkeleri ile ilişki seviyesi önemli ölçüde düşmüş olup Güney ve Güneydoğu Asya ülkeleri, Moskova'nın diplomasi, ekonomi ve ticaret politikalarında öncelikli hâle gelmiştir. Bu bağlamda INSTC jeoekonomik projesi, Rusya'ya yönelik yaptırımları baypas için bir temel sağlayarak Rusya için Hint Okyanusu'nun açık sularına ve Güney Asya'daki ortaklarına erişim sağlamaktadır. Diğer bir deyişle INSTC çerçevesinde İran'ın, bu yeni kriz döneminde Rusya ile Güney Asya ülkeleri arasındaki ilişkilerin genişlemesinde "köprü" rolü oynadığını söylemek mümkündür. 

Jeoekonomik iş birliğinin bir parçası olarak İran ve Rusya arasında lojistik alanında da iş birlikleri gelişmiştir. Tahran, Astrahan'da İran mallarının diğer Rus şehirlerine gönderileceği bir lojistik merkez açmayı planlamaktadır. Daha önce Tahran yönetimi, 2017'de Astrahan'da İran Ticaret Merkezini açmıştı. Günümüzde ise Astrahan Limanı 200'e yakın İranlı şirketin ticari faaliyetlerinin merkezi konumunda ve Astrahan'daki Salyanka Limanı hisselerinin %53'ten fazlasının İran'a ait olduğu söylenmektedir. Astrahan'da bir lojistik merkezin açılması, uzun vadede İran'ın bu liman kentindeki mevcut altyapıyı kullanarak sadece Rusya ile değil, bölgedeki Avrasya Ekonomik Birliği (AEB; Eurasian Economic Union, EAEU) ülkeleriyle de ticaretini genişletmesine yardımcı olacaktır. AEB, İran'ın ekonomik diplomasisinde özel bir öneme sahiptir ve Tahran, AEB ülkeleriyle ekonomik ilişkilerini genişleterek bu birliğe katılmaya çalışmaktadır. AEB, Moskova'nın bölgedeki ekonomik etkisini genişletmek için kurduğu bir girişimdir ve Rusya, bu ekonomik birlikte önemli bir nüfuza sahiptir. Dolayısıyla Rusya ile ticari ilişkilerin genişletilmesi, İran'ın AEB'ye katılım sürecini kolaylaştırabilir. 

Sonuç olarak İran ve Rusya'nın jeoekonomi alanında iş birliğini artırmak için tüm çabalarına rağmen İran, bölge ülkeleri ile karşılaştırıldığında istenilen ekonomik sonuca ulaşamamıştır. Tahran'ın Moskova'ya silah (İHA ve füze) satışına ilişkin iddialara dayanılarak İran, resmen Ukrayna'daki savaşa katılmakla suçlanmaktadır. Diplomasi açısından bu olay, İran’ın imajına büyük zarar vermiştir. Ayrıca Rusya'ya silah satışı, İran ile Batı ülkeleri (AB, ABD ve Kanada) arasındaki ilişkilerdeki krizi ağırlaştırmış ve sonuç olarak bu ülkeler, İran içinde ve dışında onlarca gerçek ve tüzel kişiye yaptırım uygulamıştır. Buna karşılık, İran ile karşılaştırıldığında ülkenin bölgedeki rakipleri, Rusya-Ukrayna Savaşı’ndan daha fazla yararlanmıştır. Örneğin, Ukrayna'daki savaşın sonuçları ve enerji fiyatlarındaki artış nedeniyle Suudi Arabistan ekonomisi, geçen yılın aynı dönemine göre %8,6 oranında büyümüştür. Bu dönemde sadece Suudi Arabistan petrol sektörü %14,5'lik bir oranda büyümüştür.