Kapsamlı Ortak Eylem Planı (KOEP, İran Nükleer Anlaşması), sadece simgesel açıdan bile tarihî bir anlaşma sayılabilir. Ancak bu durum, Anlaşma’yı eleştirilerden muaf tutmamıştır. KOEP’e yönelik eleştirilerin başlıca odak noktası, Anlaşma’daki sona erme hükümleri olmuştur. Sona erme hükümleri; kısaca Anlaşma çerçevesinde İran’a yönelik başta nükleer faaliyetler olmak üzere balistik füze, konvansiyonel silahlar ve silah ticareti ile alakalı üretim, ithalat ve ihracat gibi konularda uygulanan kısıtlamaların, zaman içerisinde yine Anlaşma’da belirtildiği üzere kendiliğinden/otomatik olarak sona ermesi anlamına gelir. KOEP çerçevesinde, İran üzerindeki kısıtlamalarının çoğunun sona erme tarihi ​​vardır. Daha somut konuşmak gerekirse KOEP kapsamında İran, bilindiği üzere nükleer faaliyetlerine ilişkin pek çok kısıtlamayı kabul etmiştir. Örneğin Anlaşma; İran'ın çalıştırabileceği santrifüjlerin sayısını 5.060 adet, santrifüj türünü birinci nesil IR-1, zenginleştirme düzeyini %3,67 ve zenginleştirilmiş uranyum stokunu 300 kg ile sınırlandırmıştır. Ancak bu kısıtlamaların hepsi, kendilerine özel belirlenmiş tarihlerde otomatik olarak geçersiz sayılacaktır. Buna göre Ocak 2026 itibarıyla İran'ın uranyum zenginleştirmek için çalışmasına izin verdiği IR-1 santrifüjlerinin sayısı üzerindeki kısıtlamalar kaldırılacaktır. Ocak 2031 itibarıyla ise uranyum zenginleştirme sınırı olan %3,67'lik üst sınır kaldırılacaktır (Bazı önemli sona erme hükümleri metnin sonunda listelenmiştir.).

İran’ın balistik füze ve teknoloji transferlerine yönelik kısıtlamaları da 18 Ekim 2023 itibarıyla sona erecektir. Bu durum, tartışmaları yeniden alevlendirmiştir. 18 Ekim itibarıyla sona erecek kısıtlamaları şöyle özetlemek mümkündür:

• İran'ın nükleer silah taşıma kapasitesine sahip olacak şekilde tasarlanmış balistik füze araştırma, geliştirme ve üretimi üzerindeki kısıtlamalara yönelik Birleşmiş Milletler (BM) ambargosu sona erecektir.
• İran'ın 300 kilometre (186 mil) veya daha fazla menzile sahip füze ve insansız hava araçları da dâhil olmak üzere füzeyle ilgili teknolojilerin ithalat ve ihracatı üzerindeki BM ambargosu sona erecektir.
• Tüm BM üye devletlerinin İran’ın nükleer ve balistik füze programlarına karışan 23 kişi ve 61 kuruluşun varlıklarını dondurma zorunluluğu sona erecektir.

Avrupa, Söz Konusu BM Yaptırımlarının Sona Ermesini Önleyebilir mi?

E3 ülkelerinin (Birleşik Krallık, Fransa ve Almanya) Ekim 2023’te sona erecek olan balistik füze yaptırımlarını sürdürme planları basına yansımıştır. E3, KOEP kapsamındaki yaptırımların sona ermesini engellemek için tetik mekanizması olarak bilinen mekanizmayı işletebilir. Tetik mekanizması, İran’a yönelik daha önce feshedilmiş tüm BM yaptırımlarının yeniden devreye sokulmasını sağlar. KOEP kapsamında çizilen bu mekanizmanın en önemli özelliği, alınan kararlara karşı BMGK’nin (Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi) 5 daimî üyesinin veto hakkının bulunmamasıdır. Mekanizma, yasal açıdan üç Avrupa ülkesi tarafından işletilebilir ancak üç ülkenin pratikteki eylemlerinin Washington tarafından koordine edildiğini söylemek yanlış olmaz. Bu yüzden mekanizmanın hayata geçirilme ihtimali, ABD ile İran arasında devam eden dolaylı görüşmelere ve tarafların gerilimi azaltarak potansiyel bir nükleer anlaşma ihtimalini canlı tutma çabalarına balta vurmak olacağından düşük sayılabilir.

Tetik mekanizması işletilmediği takdirde bu kısıtlamaları uzatmanın bir diğer yolu KOEP çerçevesi dışında yeni bir BMGK kararı çıkarmak olacaktır. Ancak Rusya ve Çin’in bu konuya muhalefet etmesine neredeyse kesin gözüyle bakıldığı için bu yolun başarı olasılığının imkânsıza yakın olduğu söylenebilir.

Kısaca, Ekim 2023’te İran’ın balistik füzelerine yönelik yaptırımların sona ermesini teknik olarak engelleyecek mekanizmaları elinde tutsa da Avrupa ülkelerinin bu yolu tercih edip etmeyeceklerini öngörmek güçtür. Bu nedenle İran’ın balistik füze ve teknolojilerine yönelik BM kısıtlamalarının, 18 Ekim itibarıyla sona ereceğini söylemek yanlış olmayacaktır. İran; BMGK yaptırımlarına rağmen bir dizi balistik füze ve uydu denemelerine devam etse de yaptırımların resmî olarak kalkması, Tahran üzerindeki diplomatik baskının kısmen hafiflemesine yol açacak ve İran Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi için bir siyasi zafer anlamına gelecektir.

İran Nasıl Misilleme Yapabilir?

BMGK yaptırımlarının yeniden devreye girmesi durumunda, İran'ın bunu sessizce kabul etmeyeceği İranlı yetkililerce zaman zaman dile getirilmektedir. Örneğin ismi açıklanmayan bir üst düzey İranlı yetkili “Eğer diğer taraflar herhangi bir bahaneyle tetik mekanizmasını işletirse bütün sonuçlardan sorumlu olacaktır.” sözlerini kullanmış ve “İran'ın tepkisi, NPT'den [Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Antlaşması] çekilmekten nükleer çalışmalarımızı hızlandırmaya kadar değişebilir.” şeklinde açıklama yapmıştır.

Özetle ekim ayında, KOEP kapsamında İran'ın nükleer ve füze programlarına ilişkin bazı yaptırımların süresi dolacak gibi görünmektedir. Avrupa ülkeleri, bu kısıtlamaların devam etmesi için yollar ararken KOEP ve BMGK 2231 Sayılı Kararı çerçevesinde adımlar atmaya çalışmaktadır. Bu süreçte İran'ın kısıtlamaları ihlal etmeye devam etmesi ve Avrupa’nın yaptırımları yeniden uygulamaya koyma riski, diplomatik ve askerî gerginliği artırabilir.